De hoeveelheid nitraat in het uitspoelings- en slootwater op landbouwbedrijven is sinds 2017 gestegen. Dit komt door de toename van het stikstofgebruik en de invloed van de recente droge zomers, blijkt uit de Nitraatrapportage 2020 van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu.
Deze rapportage verschijnt om de vier jaar en geeft een overzicht van de landbouwpraktijk en de grond- en oppervlaktewaterkwaliteit in Nederland. Het gaat om de nutriënten stikstof en fosfor. Sinds 2015 komen weer meer van deze stoffen in de bodem terecht op landbouwbedrijven. Dat leidt vanaf 2017 tot een toename van de concentratie nitraat in het uitspoelings- en slootwater bij deze bedrijven. De ontwikkeling is te zien in alle regio’s: klei-, löss-, veen- en zandregio’s (zie figuur).
Negatieve invloed van droogte
De stijging van de hoeveelheid nitraat wordt veroorzaakt door twee ontwikkelingen. Het stikstofgebruik neemt toe, vooral doordat melkkoeien per dier meer stikstof via mest uitscheiden. Ook groeiden gewassen minder goed in de droge zomers van 2018 en 2019, met als gevolg dat zij minder stikstof en fosfor uit de bodem opnamen. Verder is minder nitraat in de bodem afgebroken en meer weggespoeld naar het grond- en oppervlaktewater.
Het is volgens de onderzoekers duidelijk te merken. “Zo verdubbelde de nitraatconcentratie in het slootwater op landbouwbedrijven in de periode 2016 tot en met 2019. Toch was de nitraatconcentratie in het grond- en oppervlaktewater in deze periode gemiddeld genomen lager dan in de vier jaar ervoor.”
Nitraatconcentratie (als NO3 in mg/l) in het water dat uitspoelt uit percelen op landbouwbedrijven per regio in de periode 1992-2019. Weergegeven is de jaargemiddelde concentratie. (Bron: RIVM, Nitraatrapportage 2020)
Positieve trend in afgelopen dertig jaar
Het RIVM heeft het rapport gemaakt samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek, Rijkswaterstaat, Deltares, Wageningen Economic Research en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. De onderzoekers melden dat in de afgelopen dertig jaar de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater is verbeterd, vooral doordat boeren minder en zorgvuldiger mest zijn gaan gebruiken.
“Sinds 1987 heeft Nederland de stijging van de stikstof- en fosfaatoverschotten in de landbouw in de periode 1950-1987 weten om te zetten in een daling. De nitraatconcentratie in het water op landbouwbedrijven is hierdoor gedaald en de eutrofiëring van het oppervlaktewater is verminderd. De verbeteringen zijn een gevolg van de maatregelen die vanwege de Nederlandse meststoffenwet en de Europese Nitraatrichtlijn in de Nederlandse landbouw zijn genomen.”
Verbetering waterkwaliteit nu veel minder snel
De laatste jaren gaat de verbetering van de waterkwaliteit echter veel minder snel dan in het verleden. Veel wateren voldoen nog niet aan het gewenste kwaliteitsniveau. Nitraatconcentraties zijn vooral te hoog in de bovenste meter van het grondwater op ruim de helft van de landbouwbedrijven in zand- en lössgebieden en in ruim dertig van de ongeveer tweehonderd grondwaterbeschermingsgebieden. Dit betekent onder meer dat drinkwaterbedrijven extra moeten investeren in waterzuivering.
In een bericht op de eigen site schrijft het RIVM dan ook: “Het huidige beleid is ontoereikend om de doelstellingen te halen. Dat vraagstuk wordt nog knellender als we rekening houden met het vaker voorkomen van perioden van droogte, zoals in de afgelopen jaren het geval was.”
Fundament voor nieuw actieprogramma
Minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur van Waterstaat noemt in de aanbiedingsbrief aan de Tweede Kamer de Nitraatrapportage een belangrijk fundament voor de invulling van het zevende Actieprogramma Nitraatrichtlijn, dat in januari 2022 in werking treedt en loopt tot en met 2025. “Gezien het feit dat de opgaven voor waterkwaliteit van deelstroomgebied tot deelstroomgebied variëren, is een gebiedsgerichte aanpak in het op te stellen nieuwe actieprogramma een geëigende keuze, zoals ook is weergegeven in de contouren voor het nieuwe mestbeleid.”
Van Nieuwenhuizen en haar Landbouw-collega Carola Schouten hebben met de voor waterkwaliteit verantwoordelijke bestuurders van provincies en waterschappen afgesproken dat er een taskforce wordt ingesteld voor de invulling van het actieprogramma. Deze taskforce komt in december voor het eerst bijeen.
Nutriënten beter vasthouden
Volgens onderzoeksinstituut Deltares is er een oplossing om de toename van nitraat tijdens lange drogere periodes te verminderen. Het gaat om meer water en daarmee ook nutriënten vasthouden en de bemesting aanpassen aan de gewasbehoefte.
Voorbeelden van maatregelen zijn regelbare drainage en boerenstuwen. Hiermee zijn onnodige verliezen te voorkomen en droogtes beter te overbruggen. Deltares geeft aan dat ook een goede bodemstructuur met genoeg organisch materiaal en een rijk bodemleven helpen om water en nutriënten beter te benutten. De overheid speelt een belangrijke rol om het voor boeren mogelijk te maken in deze maatregelen te investeren.
MEER INFORMATIE
Nitraatrapportage 2020
Kamerbrief minister van IenW
Bericht van RIVM
Deltares over oplossingen
H2O-bericht: nieuw mestbeleid
H2O-bericht: nitraat in ‘rode’ gebieden
H2O-artikel: nitraat in grondwater
Een interessant gegeven is dat 80% van ons drinkwater thuis wordt verbruikt. Daar ligt een enorme uitdaging, maar ook een kans om echt verschil te maken. Door slimmer om te gaan met de distributie van water, kunnen we helpen om het verbruik te verminderen zonder dat we daar veel van merken. Dit zou niet alleen helpen om onze waterbronnen te sparen, maar ook de druk op het systeem tijdens droge perioden verlagen.
Dit gaat verder dan alleen maar korter douchen; het gaat om een bewuste verandering in ons dagelijks leven om ervoor te zorgen dat er genoeg water is voor iedereen. Iemand iets gunnen. Beginnen met het nadenken over de oplossingen menukaart ook met water zoals we dat met energie doen - waar kunnen we besparen, hoe kunnen we efficiënter zijn, en hoe kunnen we ons aanpassen aan nieuwe omstandigheden?
Er is geen eenduidige oplossing voor het probleem, en additionele productie levert ons op langere termijn niets op. Misschien is het tijd om deze uitdaging aan te gaan en te kijken naar hoe we thuis ons watergebruik kunnen optimaliseren.