De bron voor de PFOS-vervuiling in de Jelsumer Feart is mogelijk de luchtmachtbasis Leeuwarden, vanwege het gebruik van blusschuim in het verleden. Maar de waargenomen concentraties in het water van de vaart zijn zo hoog, dat die niet (alleen) kunnen worden toegeschreven aan een ‘historische vervuiling’ via blusschuim, stelt Wetterskip Fryslân. Het waterschap zoekt daarom naar andere bronnen.
Vorige week werd bekend dat het water in de Jelsumer Feart ten noorden van Leeuwarden ernstig vervuild is met perfluoroctaansulfonzuur (PFOS). Die vaart watert af richting de Dokkumer Ee via een gemaal vlak bij de vliegbasis. Het gemaal pompt bij veel neerslag het overtollige water op de vliegbasis naar de Jelsumer Feart, schetst het waterschap. “Het is bekend dat in het verleden PFOS houdend blusschuim is gebruikt op de basis. Dus was het een logische veronderstelling dat dat een potentiële bron van de verontreiniging kan zijn.”
Het ministerie van Defensie laat weten dat PFOS in 2021 is aangetroffen in de onderzochte bodem van een aantal watergangen en vijvers aan de zuidzijde van de vliegbasis, maar ook in de noordelijke sloot die aansluit op de brandweeroefenplaats. De metingen werden gedaan in het kader van baggeronderhoud op de basis.
PFOS houdend schuim
Het is bekend dat PFOS, dat behoort tot de PFAS-stoffen en als ‘zeer zorgwekkende stof’ (ZZS) te boek staat, lange tijd is verwerkt in blusschuim. Een toepassing die overigens al in 2006 werd verboden. Tot die tijd werd het schuim door brandweerkorpsen in heel Nederland gebruikt, ook op vliegvelden. Defensie houdt er rekening mee dat de vastgestelde verhoogde gehaltes PFOS op het terrein van de luchtmachtbasis toe te schrijven zijn aan het ‘in het verleden verplichte gebruik van PFOS-houdend schuim’.
Volgens de defensiewoordvoerder is de PFOS-vervuiling op 7 juli 2021 op grond van het Besluit lozen buiten inrichtingen (Blbi) gemeld aan het waterschap. Daarbij is aangegeven dat de met PFOS vervuilde baggerspecie zou worden afgevoerd naar IJsseloog, een kunstmatig eiland in het Ketelmeer waar verontreinigd slib wordt gestort.
De bodemverontreiniging bij de brandweeroefenplaats is een jaar later, op 4 oktober 2022, ook gemeld bij het bevoegd gezag, zijnde de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), laat de defensiewoordvoerder weten. Dit gebeurde in het kader van zorgplicht Wet bodembescherming, hoewel het Defensie formeel niet duidelijk was of de regelgeving ook gold voor blusschuimvervuiling. “In 2021 zijn informele gesprekken gevoerd met het ministerie van Infrastructuur & Waterstaat om duidelijkheid te krijgen over hun standpunt over zorgplichtgevallen als gevolg van PFAS via blusschuim. Dat standpunt is tot op heden niet formeel bekend.”
H2O maart is uit (92 pagina's!). Klik voor meer info
Baggerklus
De melding van het ministerie van Defensie leidde niet tot vervolgacties bij het Wetterskip Fryslân. Dat heeft begin 2023 wel onderzoek gedaan naar de waterbodem in de Jelsumer Faert, maar ter voorbereiding op het baggeren van de vaart, zoals, laat het waterschap weten, bij elke baggerklus gebeurt om te bepalen wat er met de bagger moet gebeuren: kan die worden opgeslagen in een weiland-depot of moet die worden afgevoerd naar een afvalverwerker?
Het onderzoek toonde aan dat de bodem van de vaart een hoog gehalte PFOS bevatte. Die uitkomst leidde ertoe dat het waterschap contact opnam met de vliegbasis. “Dit vanwege het vermoeden dat PFOS-houdend blusschuim dat hier jaren terug in gebruik was een mogelijke bron zou kunnen zijn. Met de kennis, gegevens en ervaring waar we op dat moment over beschikten, was het beeld dat het hier om een historische PFOS-vervuiling ging”, schreef het waterschap in een verklaring op basis waarvan omwonenden vorige week werden bijgepraat in een bijeenkomst met de gemeente Leeuwarden, GGD Fryslân en Wetterskip Fryslân.
Na de vaststelling van de PFOS-vervuiling in de bodem was meer onderzoek nodig om veilig te kunnen baggeren, aldus het waterschap. Dat aanvullende onderzoek werd een jaar later gedaan. Dit toonde aan dat er ook in het water van de vaart PFOS zit. De waargenomen concentraties waren erg hoog, op een aantal plekken wordt de norm meer dan 600 keer overschreden.
Vraagstuk
Dat er zoveel PFOS in het water zit past níet bij het beeld van een historische baggerverontreiniging, zoals aanvankelijk werd verondersteld. “Het is voor ons nog een vraagstuk hoe deze hoge concentraties in het water te verklaren zijn”, aldus het waterschap. Daarom is het waterschap doende om ook andere mogelijke bronnen van PFAS/PFOS in kaart te brengen.
De constatering dat er wel veel tijd overheen is gegaan voordat er na het bodemonderzoek een onderzoek naar het water werd gedaan, wil Jan Roelsma, senior-adviseur waterkwaliteit bij Wetterskip Fryslân, nuanceren. “Het heeft er vooral mee te maken dat er weinig bekend is over de relatie tussen waterbodemverontreiniging en waterverontreiniging. Daarnaast is de meetmethode voor oppervlaktewater nog maar net ontwikkeld. Na de constatering van hoge concentratie PFAS/PFOS in de waterbodem hebben we advies aangevraagd bij het RIVM en GGD. Daar is ook enige tijd overheen gegaan.”
Opnieuw bodemonderzoek
Nu duidelijk is dat ook het water van de Jelsumer Faert sterk verontreinigd is met PFOS wordt er op de vliegbasis opnieuw bodemonderzoek gedaan, bevestigt Defensie. Dit wordt, aldus de woordvoerder, afgestemd met het waterschap.
Het onderzoek op de vliegbasis richt zich op zowel de kwaliteit van de waterbodem als op de kwaliteit van het water (grond en grondwater) en oppervlaktewater. “Parallel hieraan start een onderzoek voor het in beeld brengen van de waterstromen op de vliegbasis. De verwachting is dat het onderzoek binnen een maand gereed is.”
Daarnaast doet Defensie ook onderzoek naar mogelijke PFAS-verontreinigingen op andere defensieterreinen. “Daartoe is Defensie ook bezig om saneringsplannen op te stellen, tezamen met het Rijksvastgoedbedrijf. Wij zullen ook met regionale partners in overleg treden en waar mogelijk zo goed mogelijk mitigerende maatregelen nemen.”
LEES OOK
H2O Actueel: Jelsumer Feart bij Leeuwarden bevat hoge concentraties PFOS
Een interessant gegeven is dat 80% van ons drinkwater thuis wordt verbruikt. Daar ligt een enorme uitdaging, maar ook een kans om echt verschil te maken. Door slimmer om te gaan met de distributie van water, kunnen we helpen om het verbruik te verminderen zonder dat we daar veel van merken. Dit zou niet alleen helpen om onze waterbronnen te sparen, maar ook de druk op het systeem tijdens droge perioden verlagen.
Dit gaat verder dan alleen maar korter douchen; het gaat om een bewuste verandering in ons dagelijks leven om ervoor te zorgen dat er genoeg water is voor iedereen. Iemand iets gunnen. Beginnen met het nadenken over de oplossingen menukaart ook met water zoals we dat met energie doen - waar kunnen we besparen, hoe kunnen we efficiënter zijn, en hoe kunnen we ons aanpassen aan nieuwe omstandigheden?
Er is geen eenduidige oplossing voor het probleem, en additionele productie levert ons op langere termijn niets op. Misschien is het tijd om deze uitdaging aan te gaan en te kijken naar hoe we thuis ons watergebruik kunnen optimaliseren.