‘Van schoon grondwater moet je gewoon afblijven’

Laat het natuurlijke hydrologische systeem het grote werk vooral zelf doen. Deze visie staat centraal in het boek Oud water in de nieuwe tijd. Met de Hunzevallei als voorbeeld wordt verteld hoe het ecosysteem meer in zijn kracht kan worden gezet. “Als je echt duurzaam drinkwater wilt winnen, moet je niet beginnen bij het oude grondwater dat de natuur nodig heeft.”

Wat een rare titel, zo reageerden sommige mensen op het nieuwe boek. “Maar we ontdekten dat iedereen die wat met water doet, meteen snapt wat oud water is”, vertelt Ab Grootjans. De ondertitel Schoon grondwater is van levensbelang geeft kernachtig de boodschap weer, vindt Ineke Noordhoff. “Hiermee is direct duidelijk waarover ons boek gaat.”

Ab Grootjans

Grootjans (emeritus hoogleraar ecohydrologie, nog betrokken bij onderzoeksprojecten van de Rijksuniversiteit Groningen) en Noordhoff (landschapshistoricus en publicist) schreven samen met vier andere experts Oud water in de nieuwe tijd. Zij belichten wat er speelt rondom water in de oorspronkelijke brede Hunzevallei in Drenthe, Friesland en Groningen. Dit landschap met hoge inzijggebieden en natuurlijke overstromingsgebieden vormt een hydrologische eenheid.

Ecosysteem als bondgenoot
De schrijvers willen tegelijkertijd een breder verhaal vertellen dat relevant is voor heel Nederland: hoe kan het ecosysteem weer een bondgenoot worden? Ze nemen de Hunzevallei als basis voor een nieuwe visie die het ecosysteem meer in zijn kracht zet. Daarin zijn kwelstromen en schoon grondwater van groot belang voor natuurontwikkeling.

Ineke Noordhoff

Noordhoff: “We gaan in op hoe het watersysteem op honderden meters onder de grond loopt en kan lopen. De balans in het watersysteem is nu heel anders dan vroeger, omdat door onder meer de stijging van de zeespiegel en het menselijk ingrijpen het landschap bovengronds een heel ander reliëf heeft. De vraag is: hoe kan de biodiversiteit weer worden verbeterd en een betere balans in het watersysteem worden gerealiseerd?”

Iedereen eigent zich het oude grondwater toe, zegt Grootjans. “Wij zijn als ecohydrologen al decennia lang bezig om aan te tonen dat het zo niet meer kan, omdat de natuur wordt aangetast. De tijd is echt voorbij dat schoon grondwater zomaar kan worden gebruikt en verdeeld. Daarvan moet je gewoon afblijven. Drinkwaterbedrijven en boeren hoeven niet te winnen in natuurgebieden met een beschermde status; zij kunnen uitwijken, de planten niet.”

Verkeerde beleidskeuzes
Het beleid faalt hierbij volgens Grootjans. “Dat staat ook letterlijk in ons boek. We hebben uitgewerkt waar de problemen zitten en wat hiervoor oplossingen zijn. Het uitbreiden van een grondwaterwinning voor drinkwater is een voorbeeld van oude politiek. Het is veel duurzamer om systemen voor oppervlaktewater schoon te maken en schoon te houden.”

In het boek worden vooral drinkwaterbedrijven en landbouworganisaties hierop aangesproken, merkt Grootjans op. “Die komen ook met voorstellen, maar het zijn de provincies en de waterschappen die verkeerde of eigenlijk makkelijke keuzes maken. We zeggen: maak eens een goed plan en ga offensiever te werk.”

 'Het uitbreiden van een grondwaterwinning voor drinkwater is een voorbeeld van oude politiek'

Noordhoff valt hem bij. “Als je echt duurzaam drinkwater wilt winnen, moet je niet beginnen bij het oude grondwater dat de natuur nodig heeft. Begin bij nieuw water zoals oppervlaktewater, want dat heeft geen effecten voor de biodiversiteit op de lange termijn. Die stap wordt door beleidsmakers niet gemakkelijk gemaakt.”

Waterproblematiek in volle breedte
De aanleiding voor het boek was het in 2022 verschenen rapport 35 jaar beheer Drentsche Aa, vertelt Grootjans. “Hieraan schreven de meesten van ons mee. Wij hebben toen gezegd dat we ook iets aan een groter publiek wilden vertellen dan alleen aan de provincie Drenthe die opdrachtgever van deze publicatie was. Vandaar het relaas van de Hunzevallei, vanaf elfduizend jaar geleden toen er amper mensen woonden en het water nog gewoon naar de Waddenzee stroomde tot en met heden en toekomst. Aan de hand hiervan laten we de waterproblematiek in de volle breedte zien.”

De auteurs hadden aanvankelijk een brochure voor ogen, maar het is uiteindelijk een rijk geïllustreerd boek van bijna 200 pagina’s geworden. OBN Natuurkennis heeft dit met een financiële bijdrage mogelijk gemaakt.

Het boek is doorspekt met stevige observaties. Noordhoff komt met een nuancering. “Het is in mijn beleving vooral een boek waarin de wetenschappelijke feiten worden geordend. Ik vind zelf het hoofdstuk heel leuk waarin alle plannen voor het natuurherstel in de Hunzevallei zijn beoordeeld zijn op hun resultaten. Aan het eind is er een epiloog waarin wel echt de mening van het team naar voren komt.”

Snel natuurherstel mogelijk
Hoe is het momenteel gesteld met de biodiversiteit in de beekdalen van de Hunzevallei? Niet goed in gebieden waar er veel ingrepen door de landbouw zijn geweest en in natuurgebieden met waterwinning, aldus Grootjans. Er is ook positief nieuws. “Waar het schone grondwater weer aan de oppervlakte komt, gaat de natuur als een speer. Daar treedt binnen tien jaar herstel op.”

Voorbeelden zijn het LOFAR-gebied in het Hunzedal en het centraal gelegen deel van het stroomdal Drentsche Aa. “In deze natuurgebieden zijn tal van zeldzame dieren en planten teruggekeerd. Het heeft ons verbaasd hoe snel dit is gegaan.”

Laten stromen van water
De auteurs komen met een aantal tips voor plannenmakers. De belangrijkste is: kijk waar het water van nature naartoe stroomt. Grootjans licht toe: “Wij stellen voor om het water te laten lopen zover het kan. Dat is in Noord-Nederland onder meer goed voor het conserveren van veenbodems. Als je het water laat stromen over de laag gelegen gebieden, hoef je alleen te pompen in het laatste stukje bij de Waddenzee waar hogere gebieden liggen. We vinden dat met dit idee verder moet worden gegaan.”

 'Er is echt een visie nodig van waaruit we het landschap herinrichten en gebruiken'

Het is een pleidooi om op de langere termijn meer over te laten aan het watersysteem, voegt Noordhoff eraan toe. “Houd hierbij niet vast aan de definities van dit natuurtype hier en dat natuurtype daar. Kom los van de juridische werkelijkheid en kijk naar wat logisch is. Hoe functioneert een landschap en wat is hier wijs? Dat is vakwerk.”

Gezond verstand
De schrijvers sluiten het boek af met zeven aanbevelingen (zie kader onderaan). Het zijn volgens Grootjans vrij algemene stellingen. “Het idee erachter is: gebruik je gezonde verstand, doe wat voor de hand ligt en bouw daarop voort. Vermijd dus dat je op langere termijn allerlei heel ingewikkelde dingen gaat doen. De regering zegt dit eigenlijk ook met het principe ‘water en bodem sturend’. Daarnaar wordt maar weinig gehandeld.”

Noordhoff wil een misverstand voorkomen. “Er is echt ruimte voor duurzame exploitatie. Dat werkt wel anders dan zoals het nu gaat waarbij we ‘water en bodem’ dienstbaar maken aan wat wij willen produceren. Natuurlijk is deze aanpassing lastig voor boeren en het hoeft ook niet binnen twee weken klaar te zijn. Mede vanwege de klimaatverandering en de toenemende vervuiling van het grondwater, is er echt een visie nodig van waaruit we het landschap herinrichten en gebruiken.”

Naast Ab Grootjans en Ineke Noordhoff hebben Piet Schipper, Jan Bakker, Henk Everts en Niels Grootjans meegeschreven aan Oud water in de nieuwe tijd. Het hardcover boek is verschenen bij Uitgeverij Noordboek en kost 39,90 euro. Hier meer informatie en een inkijkexemplaar.

ZEVEN AANBEVELINGEN

• Benader natuur op een passende schaalgrootte
• Respecteer het grondwatersysteem
• Houd zoveel mogelijk schoon water vast in het landschap
• Behandel ongelijke gebieden niet gelijk
• Hanteer een brede definitie van natuur
• Kies voor duurzame exploitatie
• Zorg voor een geïntegreerde visie en duidelijke regie