Stefan Kuks: 'De waterschappen moeten duidelijk maken dat er grenzen zijn'

Stefan Kuks geeft een duizelingwekkend overzicht van de opgaven waar de waterschappen voor staan en blijft daarbij kalm en optimistisch: “Als we nu handelen en het goede doen, kunnen we veel ten goede keren.” Kuks is watergraaf van Waterschap Vechtstromen, maar ook hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Twente en voorzitter van de stuurgroep van het Deltaprogramma Ruimtelijke adaptatie (DPRA). Hij schetst de veranderende rol van de waterschappen aan de hand van vijf uitdagingen. Het is de aftrap van een serie over de toekomst van de waterschappen.

door Kees Jan van Kesteren

'We leven niet in een tijdperk van verandering, maar beleven een verandering van tijdperk.' Dat is een stelling van hoogleraar Jan Rotmans. Stefan Kuks is het met hem eens. Hij ziet een stapeling van crises, die de rol van waterschappen direct raken en zullen veranderen. "Tot nu toe zijn waterschappen organisaties geweest die elke vraag en elke situatie achteraf met zogenaamde functiebediening weer in orde hebben gemaakt", stelt Kuks. "Nu wordt het tijd dat waterschappen duidelijk maken dat er vanuit water en bodem grenzen zijn, en dat de ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden van Nederland hierop moeten worden aangepast."

De stapeling van crises die Kuks benoemt, raken niet exclusief de waterschappen. Klimaatverandering, de stikstofproblematiek, de noodzakelijke energietransitie, de relatie met de oorlog in Oekraïne, de vluchtelingenproblematiek, het gebrek aan woningen en het slinkende vertrouwen van de bevolking in de overheid raken de samenleving als geheel. “En vergeet niet dat we al twee jaar een diepgaande covid-crisis hebben gehad, die nog steeds weer kan opleven.”

"Deze crises hebben vele consequenties, maar veel hebben specifiek te maken met het werk en daarmee dus ook de rol van de waterschappen”, zegt Kuks. Klimaatverandering leidt tot periodes van droogte en extreme regenval. Hij noemt ook bodemdaling en zeespiegelstijging, evenals de zorgen om de waterkwaliteit en de waterbeschikbaarheid. "Het is aan de waterschappen om vanuit hun verantwoordelijkheid duidelijk stelling te nemen in het maatschappelijke debat over de toekomst van ons land."

UITDAGING 1: KLIMAATCRISIS EN GEVOLGEN

"De IPCC rapporten, opgesteld door een internationaal panel van de beste klimaatwetenschappers, geven indringende signalen. Waar we eerst nog dachten - en dat is in Parijs ook afgesproken - dat we de stijging van het klimaat onder de 2 graden zouden kunnen houden en de zeespiegelstijging tot 80 cm zouden kunnen beperken, zijn er nu al scenario's die uitgaan van meer dan drie graden en eind deze eeuw misschien wel 130 cm. We zijn echt op het verkeerde pad.

Voor wat betreft de zeespiegelstijging is het enige onzekere hoe hoog die precies gaat zijn. 10 van de 17 miljoen Nederlanders zijn direct afhankelijk van de bescherming door dijken. En verhogen is simpelweg niet eindeloos mogelijk. Een ander gevolg zijn de toenemende weersextremen. Van droogte tot overvloedige regenval. Een temperatuurstijging van 2 graden levert dertig procent meer regenval op. En dat water moet ergens opgevangen worden.

De klimaatcrisis heeft ook invloed op de biodiversiteit. Die holt achteruit. Daar mogen we ons ook grote zorgen over maken. Voor een gezonde leefomgeving, en ook voor onze voedselproductie, is de aanwezigheid van voldoende plantjes en diertjes van eminent belang."

UITDAGING 2: ZORGEN OM WATERKWALITEIT

“We zijn in Nederland al vijftig jaar bezig met het schoonmaken van rioolwater en hebben via inzet van voortschrijdende technologische mogelijkheden ontegenzeggelijk goede resultaten bereikt. Maar we vinden in ons water verschillende, nog niet verboden, maar wel zorgwekkende stoffen, terug. Deze stoffen zijn het gevolg van productie van bedrijven, en er zijn ook medicijnresten en microplastics. Waar de waterkwantiteit terugloopt, heeft dat trouwens direct invloed op de waterkwaliteit omdat de stoffen dan nog minder verdund worden.”

UITDAGING 3: ENERGIECRISIS

“De transitie naar hernieuwbare energie gaat niet snel, maar we zijn op de goede weg. Je ziet dat het nimby-effect in veel gemeenten wel een negatief effect heeft. Zo weten we dat grote windmolens effectiever zijn dan zonneparken. Maar de aanleg van windmolens ligt op veel plekken heel gevoelig. Maar uiteindelijk staat de transitie naar zon- en windenergie niet ter discussie. We zullen ook in moeten gaan zetten op het vasthouden van CO2. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door het vernatten van veenweidegebieden.

De oorlog in Oekraïne heeft enerzijds een negatieve impact omdat we misschien langer door gaan met meer vervuilende energie, maar kan anderzijds ook een versnelling van de energietransitie tot gevolg hebben." 

UITDAGING 4: WONINGBOUWCRISIS

“We willen de komende tien jaar 900.000 woningen bouwen. De druk op de woningbouw zorgt daarbij voor haast. Duidelijk is dat de behoefte aan woningen het grootst is in het westen en midden van het land. Maar is dat over dertig jaar nog een veilige omgeving om te wonen? Dat is immers ook het laagstgelegen deel. Men heeft zich tot doel gesteld om klimaatrobuust te bouwen, maar neemt niet de tijd om de echte vraag te stellen: is het niet beter de huizen die we nodig hebben op een andere plek in het land te bouwen?”

UITDAGING 5: STIKSTOFDISCUSSIE /
VERTROUWEN IN DE OVERHEID

“Polarisatie splijt de samenleving. Het vertrouwen in overheidsinstellingen neemt af. Dat zie je nu ook aan de hele stikstofdiscussie. We zitten nu al ruim twee jaar met een enorme polarisatie waar we niet zomaar uitkomen. Daarbij zullen wij als overheid echt het gesprek breed in de samenleving moeten voeren, ook met de groepen die niet zo uitgesproken zijn. Via zorgvuldige gebiedsprocessen zullen we naar draagvlak en oplossingen moeten zoeken.

Kijk ik naar de besturen van de waterschappen, dan zou ik meer diversiteit verwelkomen. Dat vergroot de herkenbaarheid en daarmee ook de betrokkenheid van alle inwoners.”

De behoeftes van de waterschappen

Om een leidende rol te spelen en de in de kaders genoemde uitdagingen het hoofd te kunnen bieden, hebben de waterschappen volgens Kuks behoefte aan nieuwe vormen van strategisch denken. “Als wij mee willen praten over de inrichting van ons land, over de verdeling van de beschikbare ruimte, dan hebben we mensen nodig die vanuit dilemma’s kunnen denken.”

Ook moet volgens Kuks de uitvoeringscapaciteit worden vergroot. “We hebben grotere organisaties nodig om überhaupt aan onze wettelijke taken te kunnen blijven voldoen.”

'Misschien is dit wel het moment om een tariefsprong te maken'

Financiën
Meer mensen en meer opgaven betekenen automatisch ook meer geld. “Op dit moment proberen we grote opgaven de baas te worden. Als ik kijk naar mijn eigen waterschap, dan is ons investeringsbudget in vier jaar verdubbeld tot 70 miljoen euro per jaar. Misschien is dit wel het moment om een tariefsprong te maken.”

Kuks vergelijkt de waterschapsheffing met een verzekering. In dit geval niet op een auto, maar op schoon water en waterveiligheid. “Een gemiddeld huishouden betaalt nu 30 tot 40 euro per maand. Dan vind ik het in elk geval goed om de discussie over de toekomstige financiën open en bloot te voeren. Daarbij draait het uiteindelijk om de vraag: redeneer je vanuit de opgaven of redeneer je vanuit je nu beschikbare budget?”

Gevraagde partners
Ondanks de vele opgaven waar Nederland in het algemeen en de waterschappen in het bijzonder voor staan, blijft Kuks optimistisch. Zowel voor wat betreft het bereiken van de klimaatdoelen als voor de rol van de waterschappen. “De schaalvergroting van de waterschappen heeft gezorgd voor professionalisering. Ik proef geen concurrentie tussen de schappen en ik zie veel lerend vermogen en organisaties die samen optrekken. Ik zou de uitgangspositie dus zonder meer positief willen noemen.”

'Onze technische expertise en onze kennis van het gebied spelen een belangrijke rol'

En daar komt nog iets bij: waterschappen zijn veel gevraagde partners tegenwoordig. Kuks neemt de ruimtelijke aanpassing aan klimaatverandering als voorbeeld. Gemeenten en waterschappen werken samen in het Deltaprogramma Ruimtelijke Adaptatie. “Hier is het onze technische expertise en onze kennis van het gebied die een belangrijke rol speelt.”

Maar Kuks denkt ook aan de rol die het kabinet de waterschappen toedicht bij de transitie van het landelijk gebied. “Daar komen een heleboel perspectieven samen: toekomst voor de landbouw, reductie van stikstof, verbetering van de waterkwaliteit, en voorbereid zijn op meer droogte of te veel water. Daar wordt onze rol omarmd en wordt van ons verwacht dat we heel duidelijk aan moeten geven wat er wel en niet kan.”

'Uitwerken ruimtelijke beleid is ingewikkeld en kost tijd, maar die tijd is het waard'

Oud wezenskenmerk
Om het ruimtelijk beleid vervolgens uit te werken, zijn volgens Kuks gebiedsprocessen nodig. Per gebied en via intensief overleg met grondeigenaren wordt daarbij gekeken wat er moet gebeuren. “Dat is ingewikkeld en kost tijd. In totaal kan dat wel tien tot twintig jaar duren. Maar die tijd is het waard, want alleen op deze manier kunnen we er voor zorgen dat zorgvuldige oplossingen worden gevonden, waar ook draagvlak voor bestaat. Dat kunnen waterschappen niet alleen, dat kunnen overheden niet alleen. Daar hebben we alle betrokkenen voor nodig.”

En daar komt een oude kwaliteit van de waterschappen om de hoek kijken: het polderen. “Waterschappen zijn bottom-up georganiseerd. Wij zijn van het overleg, wij zijn in staat om te polderen. Het is toch veelzeggend dat een oud wezenskenmerk van de waterschappen uitgerekend voor de opgaven van de toekomst van doorslaggevend belang zal blijken te zijn.”