Alweer een zomer waarin de droogte toeslaat. Al vroeg in het voorjaar moest drinkwaterbedrijf Vitens nieuwe leidingaansluitingen voor bedrijven weigeren omdat drinkwaterlevering niet gegarandeerd kon worden. Door klimaatverandering neemt de beschikbaarheid van zoetwater af, en tegelijk neemt de vraag toe, zo signaleren Marike Bonhof en Bert Boerman. Bonhof is directeur van Vitens, dat een groot deel van Oost-Nederland van drinkwater voorziet, en Boerman is gedeputeerde in de provincie Overijssel, met water en klimaatadaptatie in zijn portefeuille. Aan welke kranen kunnen ze draaien om de problemen te verminderen? Een tweeluik.
door Mirjam Jochemsen
EEUWIGE BRONNEN CREËREN
Bert BoermanWat is de provinciale rol in de drinkwatervoorziening?
"Het duurzaam in stand houden van de drinkwatervoorziening voor is een wettelijke taak van ons. Maar zoetwaterbeschikbaarheid is ook van belang voor natuur en landbouw, ook daarvoor zijn we verantwoordelijk. Ons grondwatersysteem is niet onuitputtelijk, en oppervlaktewater is niet overal en altijd vanzelfsprekend beschikbaar. Daarmee worden we steeds indringender geconfronteerd. We moeten echt de zoetwaterbeschikbaarheid vergroten!
In onze rol van strategische beleidsbepaler voor de fysieke ruimte willen we water en bodem leidend laten zijn. Al in 2015 hebben we met vele regionale partners het waterbeleid uitgezet in ‘Zoetwatervoorziening Oost-Nederland’ (ZON). En vorig jaar hebben 67 partners zich achter de tweede fase van ZON geschaard. De overeenkomst bevat afspraken over de organisatie, de financiering en de rapportage van maatregelen.
Daarnaast zijn we als gezamenlijke provincies, met onze partners, geregeld met het Rijk in gesprek over de zoetwaterproblematiek.
Wat is de essentie van de aanpak?
Vroeger deed een druppel water er 9 dagen over om via de Vecht in het IJsselmeer te belanden, tegenwoordig doet diezelfde druppel er nog maar 9 uur over! Hadden we voor wateroverlast decennialang de trits vasthouden-bergen-afvoeren, voor de aanpak van droogte moeten we naar een nieuwe trits: sparen-aanvoeren-accepteren/adapteren. Anders gezegd: spaarzaam watergebruik en zelfvoorzienendheid zijn het startpunt, aanvoer van water uit het hoofdwatersysteem of de grondwatervoorraad is aanvullend, en soms zal een tekort aan zoetwater moeten worden geaccepteerd.
ZON is vooral gericht op het beter laten infiltreren van regenwater in de ondergrond, en op de Sallandse Heuvelrug experimenteren we met het prijswinnende concept ‘De Eeuwige Bron’: we richten het watersysteem volledig in op infiltratie en opslag in de zandige ondergrond. Het neerslagoverschot in de winter kunnen we zo benutten om zomertekorten aan te vullen.
Behalve ruimtelijk ordenaar zijn we trouwens ook de grootste aandeelhouder van Vitens; ook langs die weg hebben we nauw contact met elkaar en goed inzicht in wat er wederzijds gebeurt."
'We moeten naar een efficiëntere grootschaliger winning en distributie'
De enorme woningbouwopgave en de energietransitie zijn in dit verband wel een extra uitdaging.
"Zeker! De woningbouw betekent een verdere stijging van de watervraag en drukte in de ondergrond. Die drukte wordt nog versterkt door de energietransitie. Boringen in (beschermende) bodemlagen voor geothermie, warmtenetten in de buurt van waterleidingen, allemaal extra risico’s voor ons drinkwater. Voor een onderbouwde en gestructureerde belangenafweging gebruiken we de ‘ladder van de ondergrond’, die aangeeft in welk gebied welk belang het zwaarste weegt. Daarbij moeten we naar een efficiëntere grootschaliger winning en distributie, rekening houdend met de toenemende drukte in de bodem. De structuur van het huidige waterleidingnet draagt nog de sporen van de kleinschalige winningen in het verleden."
Uw belangrijkste boodschap?
"We moeten echt water besparen om de vraagstijging te beperken. Elke druppel die we minder gebruiken, hoeven we niet te winnen. En ten tweede: we moeten met elkaar kijken naar innovatieve oplossingen om de productiecapaciteit structureel uit te breiden door water beter vast te houden. Eeuwige bronnen creëren!"
GROTER EN SNELLER
Marike BonhofNieuwe bedrijfsaansluitingen weigeren, dat is niet niks. Is het een incident, of een symptoom van een trend?
"In de komende tien jaar gaan we in Nederland bijna een miljoen nieuwe woningen bouwen. Ongeveer 400.000 daarvan komen in het voorzieningsgebied van Vitens. De drinkwatervraag gaat daarmee fors omhoog. De ministers Hugo de Jonge en Mark Harbers zeggen: ‘We gaan zeker klimaatadaptief bouwen en rekening houden met de waterveiligheid.’
Maar de drinkwatervoorziening dreigt daarbij vergeten te worden. Droogte, daar zijn we te weinig op voorbereid. Drinkwater is niet meer vanzelfsprekend, de levering ervan staat onder druk. Het is nodig dat we de waterbeschikbaarheid vergroten door water beter vast te houden en alleen te gebruiken waar en wanneer nodig. En we moeten drinkwater besparen, door er zuinig mee om te gaan en door watervriendelijk te bouwen. Elke druppel die we niet verbruiken hoeven we niet te produceren."
Watervriendelijk bouwen?
"Over een heel jaar genomen valt er genoeg regen, maar het valt ongelijk verdeeld en vooral in de periode dat we het het minst nodig hebben, in de winter. Op systeemniveau doen de waterschappen al veel om water vast te houden, maar ook lokaal kan er meer. Alleen al bij Vitens zal in de komende tien jaar het investeringsniveau verdrievoudigen. Een deel van die investeringen zou niet nodig zijn, als we lokaal meer water opvangen en het beschikbare drinkwater alleen inzetten waar het echt nodig is. Voor het spoelen van het toilet of het sproeien van de tuin kunnen we prima regenwater of grijs (gerecycled) water gebruiken.
In België is het bij nieuwbouw al verplicht om hiervoor onder het huis een bassin aan te leggen dat ’s winters water opvangt als buffer voor de zomer. Het bespaart daar zo’n 40 liter drinkwater per persoon per dag. Nederland gaat de komende jaren bouwen, bouwen, bouwen. De Nota Klimaatadaptief bouwen komt eraan, en ook aanpassing van het Bouwbesluit. We moeten watervriendelijk bouwen daarin nú opnemen, anders missen we de boot."
'In het algemeen werkt het enorm remmend dat ons drinkwater eigenlijk heel goedkoop is'
Er wordt ook al jaren geëxperimenteerd met nieuwe sanitatie. Toch is dat nog steeds geen gemeengoed. U vertelt dit ongetwijfeld overal aan iedereen die het maar horen wil. Hoe wordt er dan gereageerd?
"Misschien vertellen we er te weinig over. Recent was ik te gast bij de Dutch Green Building Council, een club van vooruitstrevende koplopers in de bouwwereld. Die wachten niet op regelgeving, die steken hun nek uit. Ik vertelde er mijn verhaal en kreeg als reactie, ‘dat watervraagstuk, daar zijn we ons helemaal niet van bewust. Energietransitie, van het gas af: ja. Maar drinkwater? Nee, dat staat niet op onze agenda.’ We moeten echt wederzijds meer over de schutting kijken!"
De waterschappen zijn via de watertoets structureel betrokken bij de planning van bouwactiviteiten. Hoe zit dat met de drinkwatersector?
"Wij zijn een publiek uitvoeringsbedrijf. Bij gebiedsontwikkeling zitten we dus niet van nature aan tafel. Maar we voelen ons wel verantwoordelijk voor een duurzame drinkwatervoorziening. Dus we houden in de gaten wat er allemaal gebeurt in ons gebied en waar de grote bouwprojecten komen. Dan bellen we gewoon een wethouder op en bieden aan om mee te denken. De meeste gemeenten staan daar wel voor open.
Zo staat er nu in Nieuwegein een prachtig pilotproject op stapel voor watervriendelijke woningbouw. In het algemeen werkt het enorm remmend dat ons drinkwater eigenlijk heel goedkoop is. Dat maakt het voor projectontwikkelaars moeilijk om een rendabele buisinesscase te ontwikkelen. Maar we zijn een dief van onze eigen portemonnee als we het níet doen, want dan worden we straks geconfronteerd met hoge kosten."
En dan hebben we ook nog de energietransitie…
"Ja, dat maakt de planningsopgave niet eenvoudiger. Opwarming van het water in distributieleidingen door warmtenetten of warmte-koude-opslag geeft kwaliteitsrisico’s. Dat moeten we voorkomen. En voor geothermie moet je door bodemlagen boren die de grondwaterbronnen beschermen. Dat speelt dus op het niveau van gebiedsontwikkeling waarbij bodem en water volgens het nieuwe regeerakkoord sturend moeten zijn. Daar is de provincie aan zet. Die denkt ook zeker mee en overlegt ook met het Rijk. Daar ben ik wel blij mee: brancheorganisatie Vewin, de provincies en de gemeenten trekken steeds meer samen op, onderling en richting het rijk.
Er gebeuren echt wel dingen. Maar het moet groter en sneller. Drinkwater, dat moet je koesteren."
LEES OOK
Zoetwatervoorziening Oost-Nederland
Pilotproject Nieuwegein
Werkprogramma ‘Wel goed water vasthouden’
Een interessant gegeven is dat 80% van ons drinkwater thuis wordt verbruikt. Daar ligt een enorme uitdaging, maar ook een kans om echt verschil te maken. Door slimmer om te gaan met de distributie van water, kunnen we helpen om het verbruik te verminderen zonder dat we daar veel van merken. Dit zou niet alleen helpen om onze waterbronnen te sparen, maar ook de druk op het systeem tijdens droge perioden verlagen.
Dit gaat verder dan alleen maar korter douchen; het gaat om een bewuste verandering in ons dagelijks leven om ervoor te zorgen dat er genoeg water is voor iedereen. Iemand iets gunnen. Beginnen met het nadenken over de oplossingen menukaart ook met water zoals we dat met energie doen - waar kunnen we besparen, hoe kunnen we efficiënter zijn, en hoe kunnen we ons aanpassen aan nieuwe omstandigheden?
Er is geen eenduidige oplossing voor het probleem, en additionele productie levert ons op langere termijn niets op. Misschien is het tijd om deze uitdaging aan te gaan en te kijken naar hoe we thuis ons watergebruik kunnen optimaliseren.