'Nieuwe EU-waterregels fnuikend voor innovatieve farmacie'

Recente EU-regels verplichten Europese farmaceutische bedrijven om minimaal 80 procent van de zuiveringskosten van medicijnresten in het water te dragen. Een positieve stap, maar de vraag blijft of de financiële verantwoordelijkheid vooral bij de farmaceutische industrie moet liggen.

Geschreven door Frank Buijs (belangenbehartiger in de zorgsector, voorheen TNO, Autoriteit Consument en Markt, FME ondernemersorganisatie technologische industrie)

Recente rapporten [1], [2], [3] onthullen niet alleen de aanwezigheid van medicijnresten en plastics in zeeën, rivieren, slootjes, meren en afvalwater, maar zelfs plastics in flesjes mineraalwater. Waterschappen en drinkwaterbedrijven roepen het nieuwe kabinet op watervervuiling aan te pakken. Ze worstelen met schadelijke (‘prioritaire’) stoffen als nitraat, bestrijdingsmiddelen, medicijnresten en PFAS.

Er is een pleidooi voor een wettelijk verbod op PFAS en een herziening in de maak van de richtlijn oppervlaktewater ter verbetering van de waterkwaliteit. Een deel van deze vervuilende stoffen is afkomstig uit farmaceutische (en cosmetische) producten. De strengere regels van de Europese Unie voor het beheer van stedelijk afvalwater stellen nu voor 80 procent van de zuiveringskosten bij de farmaceutische (en cosmetische) industrie te leggen, volgens het principe 'de vervuiler betaalt'.

Voor de toepassing van regelgeving is de definitie van ‘producenten’ in het milieubeheer bepalend, net als de complexiteit van vervuilingsbronnen. De uitgestelde producentenverantwoordelijkheid (UPV) die nu wordt geïntroduceerd voor farmaceutische (en cosmetische) industrie gaat er vanuit dat de ‘consument’ een keuze heeft, maar bij farmaceutische bedrijven gaat het juist vaak om patiënten die geen keus hebben. Gezien de bredere context van de verschillende verontreinigingen en de uitdagingen bij het toewijzen van verantwoordelijkheden, is een uitbreiding van de aanpak naar alle bronnen van verontreiniging nodig. 

Geen normatief kader
Geneesmiddelenresten van de farmaceutische industrie komen vooral via het rioolwater in het oppervlaktewater terecht. De EU heeft een lijst van 33 prioritaire stoffen die gemonitord en gereguleerd worden in het water, waarvan 14 geneesmiddelen of hormonen. De concentraties van deze stoffen in het water zijn meestal laag, maar kunnen wel negatieve effecten hebben op de waterkwaliteit en de aquatische ecosystemen [5]. De totale hoeveelheid geneesmiddelenresten in het water in de EU is moeilijk te schatten, omdat er geen uniforme meetmethoden of rapportageverplichtingen zijn.

Het aandeel van geneesmiddelenresten in de algehele waterverontreiniging in de EU hangt af van verschillende factoren, zoals de bron, de locatie, de grootte, de samenstelling, de persistentie en de toxiciteit van de verontreinigende stoffen. Bovendien kunnen er interacties optreden tussen microplastics en geneesmiddelenresten, waardoor de effecten versterkt of verzwakt kunnen worden. Er is meer onderzoek nodig om de precieze verhouding en de gevolgen voor het milieu en de volksgezondheid te bepalen.

Alternatieve benadering
Minister Harbers benadrukte in mei vorig jaar nog de noodzaak van een inzet vanaf de bron tot de lozing aan het eind van de keten [6]. Er zijn diverse methoden in ontwikkeling om de lozing van medicijnresten op oppervlaktewater te verminderen. Een van deze methoden is de scheiding van hotspots in de zorgsector. Hierbij verwerken ouderenzorginstellingen en ziekenhuizen hun lozingen apart via eigen reinigingstrajecten, wat de effectiviteit van zuiveringsprocessen kan vergroten. Ze nemen maatregelen zoals preventie (bijvoorbeeld via voorlichting) en het inleveren van niet-gebruikte medicatie. Bovendien neemt het Nederlands Huisartsengenootschap sinds enige tijd nu de impact op het milieu mee bij het herschrijven van de richtlijnen.

De farmaceutische industrie voert milieu-impactbeoordelingen uit op nieuwe geneesmiddelen en bepalen de impact op het milieu van oudere geneesmiddelen. Sinds 2019 werkt de medicijnindustrie samen met Rijksoverheid, gemeenten, waterschappen en andere partijen in de Ketenaanpak Medicijnresten uit Water om medicijnresten uit het water te verwijderen.

De activiteiten variëren van het tegengaan van geneesmiddelenverspilling tot zuivering aan de bron. Terwijl de farmaceutische industrie een complexe wereldwijde toeleveringsketen kent, benadrukt deze alternatieve aanpak het belang van (inter-)nationale samenwerking. Het bevorderen van duurzame praktijken en het beïnvloeden van productiemethoden, zowel binnen als buiten de EU, kan de impact van medicijnen op watervervuiling verminderen.

Grote bron van vervuiling
Hoewel de EU claimt dat 92 procent van de vervuilende stoffen in afvalwater afkomstig is van de farmaceutische (en cosmetische) industrie, rijst de vraag of het redelijk is de gehele farmaceutische industrie in de EU verantwoordelijk te stellen. Het is goed om de vraag te stellen of de farmaceutische en cosmetische industrie dit alleen moeten dragen, omdat er nog zoveel andere prioritaire stoffen zijn die geen geneesmiddelen of cosmetica zijn. De bedreiging voor het milieu en de menselijke gezondheid door medicijnresten (en microplastics) die zich ophopen in grondwater en rioolwater is aanzienlijk.

Televisiepresentator Arjen Lubach legde onlangs de vinger op de zere plek: Europese regels dwingen een negatieve prijsspiraal af op de medicijnprijzen, met als gevolg dat steeds meer productie plaatsvindt in India en China, met meer milieuvervuiling tot gevolg [7]. De nieuwe EU-regels maken de productie niet schoner, maar dwingen nog meer medicijnproductie zich te verplaatsen richting Azië. Een gebalanceerde aanpak, waarbij de focus ligt op zowel strikte regelgeving als innovatieve methoden zoals hierboven beschreven, is cruciaal voor duurzaam waterbeheer en vervuilingsreductie zonder negatieve economische gevolgen.

Principe van ‘de vervuiler betaalt’
Het principe van 'de vervuiler betaalt' is op zichzelf rechtvaardig, maar de manier waarop dit wordt toegepast, roept vragen op bij de farmaceutische industrie. Van hen wordt verwacht het merendeel van de schoonmaakkosten te betalen. Lidstaten kunnen er zelfs voor kiezen om de kosten voor de vierde zuiveringstrap voor 100% te financieren. Om watervervuiling effectief aan te pakken is een brede aanpak nodig, waarbij alle vervuilende stoffen worden meegenomen. Een ondoordachte verdeling van verantwoordelijkheden kan namelijk negatieve gevolgen hebben voor het concurrentie- en innovatievermogen van de EU. De wereldwijde medicijnproductie is nu eenmaal complex.

De volgende wetgevingsstappen zijn cruciaal
Voorafgaand aan de officiële implementatie van de nieuwe EU-regels moeten deze een formeel goedkeuringsproces doorlopen, met lidstaten die het beleid tegen 2027 in hun nationale wetgeving opnemen. Hoewel het aanpakken van watervervuiling door medicijnresten essentieel is, lijkt de verantwoordelijkheidsverdeling naar de EU-farmaceutische industrie onevenredig. Een nauwkeurige analyse van de wereldwijde toeleveringsketen en de impact van medicijnen is nodig voor een eerlijke en effectieve aanpak. Beleidsmakers moeten streven naar internationale samenwerking en duurzame praktijken in de gehele farmaceutische industrie, om zo een evenwichtige (keten)aanpak te waarborgen.

De aangescherpte EU-regels markeren een cruciale stap richting duurzamer waterbeheer en vervuilingsreductie. Door financiële verantwoordelijkheid toe te wijzen aan de farmaceutische en cosmetische industrie, wordt de weg vrijgemaakt voor innovatieve benaderingen om medicijnresten effectief te bestrijden. Dit kan positieve gevolgen hebben voor zowel het milieu als de menselijke gezondheid.

De vraag blijft echter of alleen de farmaceutische en cosmetische industrie hiervoor aansprakelijk moet worden gesteld. Een gebalanceerde aanpak is cruciaal voor het behoud van concurrentie- en innovatievermogen in de Europese industrie. Stel daarom ten minste een objectief, wetenschappelijk gevalideerd normenkader op en bevorder ook in andere EU-lidstaten de hierboven beschreven, innovatieve en op samenwerking gerichte Nederlandse ketenaanpak, zodat op basis daarvan de grootste ‘freeloaders’ het zwaarst kunnen worden belast.

Samenvatting
Recente EU-regels verplichten Europese farmaceutische bedrijven om minimaal 80 procent van de zuiveringskosten van medicijnresten in het water te dragen. Hoewel de EU maatregelen neemt om de milieu-impact van de farmaceutische industrie te verminderen, is het belangrijk om te erkennen dat medicijnresten uit zowel Europese als niet-Europese medicijnen afkomstig kunnen zijn. De complexe, wereldwijde toeleveringsketen en de mogelijke onevenredige impact op EU-bedrijven maken een gebalanceerde aanpak nodig. De aangescherpte EU-regels zijn een positieve stap, maar de vraag blijft of de volledige financiële verantwoordelijkheid bij vooral de farmaceutische industrie moet liggen.

REFERENTIES
1. Rijksoverheid.nl (2019). Medicijnresten in water.
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/geneesmiddelen/medicijnresten-in-water
2. Wageningen University & Research (2020). 26 soorten microplastics en rubbers in Nederlandse rivieren opgespoord. https://www.wur.nl/nl/nieuws/26-soorten-microplastics-en-rubbers-in-Nederlandse-rivieren-opgespoord.htm
3. ‘Hoeveel plastic krijg je binnen als je water drinkt uit plastic flesjes, en hoe erg is dat?’ De Volkskrant, 5 december 2022. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoeveel-plastic-krijg-je-binnen-als-je-water-drinkt-uit-plastic-flesjes-en-hoe-erg-is-dat~b10f9aaf/, geraadpleegd op 22 maart 2024
4. European Chemicals Agency (2024). Microplastics. https://echa.europa.eu/nl/hot-topics/microplastics, geraadpleegd op 6 februari 2024
5. Wageningen University & Research (2024). Dossier micropastics en nanoplastics. https://www.wur.nl/nl/Dossiers/dossier/Microplastics-en-Nanoplastics.htm, geraadpleegd 6 februari 2024.
6. Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (2023). Evaluatie Ketenaanpak Medicijnresten uit Water. https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Fstatic.simdash.io%2Fuploads%2Fattachment_file%2Fca64c65e-23b3-46fa-a204-989fc27c0fd1%2F95143%2Fevaluatie_ketenaanpak_medicijnresten_uit_water.docx&wdOrigin=BROWSELINK, geraadpleegd 22 maart 2024
7. ‘Het medicijntekort’. De Avondshow met Arjen Lubach, 28 februari 2024. https://www.youtube.com/watch?v=sZYZeFWqHf8.