Nature-based solutions in het waterbeheer: modeverschijnsel of meer?

De huidige toepassingen van Nature-based Solutions voor urgente doelstellingen in het waterbeheer zijn nodig, maar onvoldoende. Het NbS-instrument roept de natuur te hulp, maar de natuur zal niet functioneren als dienaar van de mens. Er is een transformatie nodig in beeld, relatie en omgang met de natuur.

Geschreven door Danielle Davelaar (zelfstandig onderzoeker)

In de afgelopen 100 jaar is Nederland deze uitdaging van waterveiligheid vooral aangegaan met doelmatige, ‘grijze’ infrastructuur. Met harde technisch-technologische ingrepen wil de mens de natuur naar zijn hand zetten, met dramatische gevolgen. De ecologische achteruitgang, tegelijk met waterschaarste en -overlast, dwingt tot heroverweging en omdenken. Op zoek naar een weg terug van grijze naar een meer natuurlijke, groene infrastructuur wordt de natuur, die we buiten spel dachten te kunnen zetten, nu in de hoofdrol geplaatst bij het oplossen van menselijke problemen. Hoe naïef en tegenstrijdig of juist geniaal is dit?

De scheiding tussen mens en natuur zit diep genesteld in de westerse cultuur [1]. Het idee dat de mens boven de natuur staat en de natuur kan beheersen, is deel van de dagelijkse realiteit. Een lange traditie van dualistisch en mechanistisch denken, in de wetenschap en daarbuiten, heeft de (westerse) mens van de natuur vervreemd. Dit denkpatroon verklaart enerzijds de ongekende materiële vooruitgang sinds de industriële revolutie. Tegelijk zijn de geweldige sociaal-economische en ecologische uitdagingen van deze tijd [2] terug te voeren naar de vervreemding tussen mens en natuur. Nature-based solutions (NbS) [3] worden steeds vaker aangeprezen als effectieve oplossingen om deze uitdagingen integraal aan te pakken.

In dit artikel wil ik inzichtelijk maken dat de huidige, mensgerichte en pragmatische insteek bij toepassing van NbS weliswaar een belangrijk vertrekpunt vormt, maar voorbijschiet aan het wezenlijke doel van NbS. Om de gewenste sociaal-ecologische transformatie te realiseren is niets minder dan een culturele omwenteling nodig. Essentieel is dat mensen reflecteren op hun antropocentrische denkbeelden, hun grondhouding ten opzichte van de natuur wijzigen en hun relatie met medemensen en andersoortige medebewoners op aarde herzien. De hier geïntroduceerde praktische insteek gebaseerd op holistisch systeemdenken [4] plaatst de NbS-uitdaging en de benodigde transitie in perspectief.

Nature-based solutions

Gewild maar niet bewezen
NbS is een jong, onvolgroeid begrip en pas 15 tot 20 jaar oud. Innoveren en samenwerken, door de natuur geïnspireerd, mét in plaats van tegen de natuur vechten, hebben zich ontwikkeld in en uit praktijksituaties. De voorgeschiedenis van NbS ligt vooral bij kleinschalige, ecocentrische grassroots-initiatieven en pionierswerk uit de laatste decennia van de vorige eeuw [5]. Sinds de eeuwwisseling is er een golf van interesse in de natuur, in alle lagen van de samenleving. Grote internationale organisaties als de Wereldbank, de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en de Verenigde Naties hebben deze nieuwe natuurtrend benut voor een slagvaardig, op de natuur gebaseerde beleidskoers rond biodiversiteit, klimaat en duurzaamheid.

Sinds 2008 genieten NbS-maatregelen toenemende populariteit [3]. In 2013 heeft de Europese Commissie (EC) het concept omarmd. Het streven is om de EU wereldwijd koploper te maken in NbS-toepassingen, met stedelijke gebieden als zwaartepunt. Sinds 2015 is de term NbS ook doorgedrongen tot de academische wereld. Daar wordt NbS gezien als een parapluconcept voor alle verwante natuur- en ecosysteem-gerelateerde begrippen en benaderingen uit de sociaal-economisch-ecologische sfeer. Vooralsnog bestaat er geen wetenschappelijke definitie van NbS. Doorgaans worden de IUCN- of de EC-omschrijvingen gebruikt (zie kader).

Nederland geldt wereldwijd als gidsland in water- en klimaatvraagstukken. Het koestert de ambitie om NbS-koploper te worden op het gebied van water- en landinrichting en groene infrastructuur. Het in 2023 gelanceerde kennis- en innovatieprogramma NL2120 is een uniek landelijk samenwerkingsverband om praktisch toepasbare natuurlijke oplossingen te co-creëren, op te schalen en te exporteren. De haalbaarheid van deze doelen hangt vanzelfsprekend samen met de doelmatigheid van NbS-instrumenten. Tot dusver heeft het toverwoord NbS zich echter (nog) niet als een wondermiddel bewezen. Het alom antropocentrische perspectief op NbS, zowel in het beleid als in de praktijk, houdt mijns inziens de realisatie van het NbS-potentieel tegen.

De oplossing
Uitgaande van de mens en diens handelen als ‘multistressfactor’ en diepe oorzaak van de de grote wereldproblemen van nu [2], [4] dient, naar mijn mening, ook de oplossing in de sfeer van menselijk denken en handelen gezocht te worden. Maatregelen gericht tegen klimaatverandering en voor herstel van biodiversiteit blijven symptoombestrijding. Aanpassing aan een veranderende leefomgeving, waarbij primair de veiligheid en het welzijn van de mens wordt beoogd, ligt weliswaar voor de hand, maar er moet meer gebeuren en wel op het vlak van de relatie mens-natuur.

Er wordt, individueel en collectief, een reflectie op ons doen en laten in relatie tot de natuurlijke omgeving en medebewoners op deze planeet gevraagd. Voor de noodzakelijke transformaties is een omdenken nodig, een bewustwording van ons gebrekkig eco-gedrag. Aanpassing van de mens zelf, in hoofd en hart, is nodig, gericht op het loslaten van een misleidend mens-natuurbeeld en het aanleren van een nieuwe grondhouding. Hoe past het NbS-concept als potentieel middel en oplossing in dit perspectief?

Systeem in de problemen
Reflectie op grondhouding en denkwijze
In de huidige opvatting is NbS als concept en beleidsinstrument duidelijk antropocentrisch van aard. In de antropocentrische grondhouding ziet de mens zichzelf boven de natuur. Het omdenken van tegen naar mét en vóór de natuur gebeurt nog altijd in dienst van de mens en met als primair doel het welzijn van de mens. In de EC- en IUCN-NbS omschrijvingen (zie kader) schuilt het antropocentrische gedachtengoed dat ook ten grondslag ligt aan het ‘triple-bottom-line’ (TBL)-duurzaamheidsconcept [8]. Het populaire TBL-model is afkomstig uit het bedrijfsmanagement van de jaren 90 van de vorige eeuw. Evenmin als de term NbS is het wetenschappelijk onderbouwd.

Tegelijkertijd manifesteert zich in de samenleving een groeiende onderstroom die meer natuurgericht denkt en handelt. In die optiek is de mens niet meer maar ook niet minder dan één soort te midden van vele levende soorten. Deze houding wordt bio- en/of ecocentrisch genoemd. Milieufilosoof Wim Zweers werkt in zijn boek Participeren aan de Natuur [1] een praktische typologie uit van zes grondhoudingen ten opzichte van de natuur. Hij beschrijft een spectrum van gedragspatronen tussen twee polen: de antropo- en de kosmocentrische houding.

Tabel 1 laat zien hoe de evolutie in het menselijk denken en bijbehorende grondhoudingen van invloed zijn op het waarderen van en handelen ten opzichte van natuur. Angst voor en zelfbescherming tegen de machtige natuurkrachten gaan geleidelijk plaats maken voor meer begrip. Het besef groeit dat de natuur niet alleen diensten levert. Tegendiensten van de mens zijn nodig om deze te dragen en naar behoren te laten functioneren in het grote geheel. Transformatie van het mens-natuurbeeld, van eenzijdige dominantie en uitbuiting naar wederzijdse samenwerking en participatie, is het insteekpunt voor een systemische verkenning van het NbS-concept.

Tabel 1. Relatie tussen grondhouding en menselijk handelen ten opzichte van natuur (naar [1], [4])

Van ecofilosofie naar systeemdenken: de ijsbergtheorie
Een systemische insteek biedt de praktische handvatten om het begrip transformatie operationeel te maken [4]. Kijken vanuit een systeemlens berust op een gestructureerde wijze van denken die een tegenpool biedt voor louter dualistische en mechanistische benaderingen. Levende systemen zijn als ijsbergen: alleen het topje is zichtbaar. Het gedeelte onder water bepaalt echter welk gedrag de ijsberg, in dit geval het levende systeem, vertoont [9]. Zo wijzen uitkomsten en gebeurtenissen op dieperliggende gedragspatronen en structuren, verborgen doelen, vaste overtuigingen en onbewuste denkbeelden (afbeelding 1). Donella Meadows [10] legt uit dat deze gelaagde kenmerken elkaar beïnvloeden volgens een rangordemodel. Zij onderscheidt twaalf successieve aangrijpingspunten, oftewel leverage points, waarop systemen met toenemend effect te verstoren en veranderen zijn.

Zo planten kleine denksprongen in beleid en strategie zich voort door de volgende lagen van systeemkenmerken en manifesteren ze zich als incrementele technologische vooruitgang. De diepste punten, gericht op systeemdoel en paradigma, vertegenwoordigen de meest transformatieve interventies (afbeelding 1). Een radicaal omdenken zal een cascade aan transformaties teweegbrengen van waarden, doelen, structuren en processen tot gedragspatronen en eigenschappen van een systeem [4], [9].

Afbeelding 1. De ijsbergtheorie van levende systemen en toepassing op het NbS-concept

De ijsberg-metafoor in afbeelding 1 geeft in systeemtaal weer wat tabel 1 vanuit een ecofilosofisch perspectief naar voren brengt. Evolutie in menselijk denken is het belangrijke aangrijpingspunt voor radicale verandering, maar tegelijk ook het meest lastige [4]. Paradigmaverschuivingen kunnen niet afgedwongen worden. Gedragsverandering als gevolg van nieuwe percepties en inzichten komt van binnenuit. Daarbij speelt beïnvloeding van buitenaf echter zeker een significante rol. De omwenteling die nu noodzakelijk is, betreft het zelfbeeld van de mens en zijn plaats op aarde. Wie beter dan de natuur zelf kan de benodigde bewustmaking in gang zetten?

Samenwerken met de natuur en een nieuwe relatie zoeken tot de natuur zijn daarom heel belangrijk. NbS-praktijksituaties bieden reële kansen voor het ontwaken van een nieuw natuurbesef dat weer zal leiden tot meer en effectievere NbS-toepassingen, en zo verder in een zelfversterkend proces. De praktijk van NbS biedt dus een uniek leertraject, mits de uitvoerder zich daarvoor openstelt.

De ijsbergtheorie toepassen in NbS-praktijksituaties
Systeemdenken in dagelijkse praktijksituaties brengt de levende werkelijkheid onder een gemeenschappelijke noemer. Mensen, organisaties en instituten, concepten en modellen, zijn allemaal te zien als levende systemen [4]. Ook landschappen en ecosystemen (uitgangspunten bij NbS) en stroomgebieden (uitgangspunten in het waterbeheer) zijn levende systemen. Door systemische overeenkomsten, zoals de ijsbergtheorie, te laten prevaleren boven disciplinaire verschillen zijn spelers in het NbS-veld, zoals bestuur en beleid, wetenschap en ontwerpbureaus, beter uitgerust om als eenheid samen te werken.

Praktische situaties zijn altijd te zien als een wisselwerking tussen twee of meer systemen, afwisselend in de rol van subject en object. Het gedrag van beide is te verklaren en te beïnvloeden aan de hand van de ijsbergtheorie (afbeelding 1). Naarmate NbS-vakmensen bereid zijn dieper in de gelaagdheden van zowel subject als object te duiken kan deze systemische benadering, overeenkomstig de ijsbergtheorie, zeer transformatief uitpakken.

Cultuur en levensbeschouwing worden weerspiegeld in de menselijke omgang met water [11]. Dit verband is te verklaren met de ijsbergtheorie. Ook in het geval van NbS legt de ijsbergtheorie een direct, onderling verband tussen de zichtbare, ecologische kwaliteit van een ontwerp en de onzichtbare grondhouding, of het ecogedrag, van de ontwerper. Deze relatie wordt in afbeelding 2 geïllustreerd. Het diagram geeft de kwaliteitsontwikeling weer van NbS-ontwerpen en toepassingen in relatie tot enerzijds natuurbeeld en grondhouding [1] van de ontwerper(s) en anderzijds, de systeem-ecologische onderbouwing [12] van de gekozen praktische ingreep, techniek of technologie.

Deze praktische insteek biedt dus een kwalitatieve a priori bewijsbasis voor NbS, geheel anders dan het gebruikelijke kwantitatief monitoren en a posteriori evalueren van NbS-toepassingen. Naarmate vakmensen zich makkelijker laten leiden door de natuur als voorbeeld, zullen NbS-toepassingen gaandeweg ook beter holistisch-ecologisch onderbouwd worden. Dit zelfversterkende ontwikkelingsproces van ‘leerling in de leer van de natuur’ doorloopt een spiraalvormig pad (afbeelding 2).

Afbeelding 2. Het spiraalvormige transitiepad van nature-based solutions (NbS)

De hedendaagse praktijk van NbS in het waterbeheer

Ecosysteembenadering
Het systemisch sleutelbegrip bij NbS is doorgaans de ecosysteembenadering. Dit begrip keert terug in alle beschrijvingen van NbS en ook de bestaande NbS-typologie [3] is hierop gebaseerd. NbS worden onderscheiden naar ingrepen in natuurlijke, semi-natuurlijke, en door de mens gecreëerde ecosystemen. In het waterbeheer wordt de ecosysteembenadering bij NbS op volgende wijzen begrepen en gehanteerd:

• Plaatsgebonden NbS, in de oorspronkelijke betekenis van oplossingen die in de natuur zelf verankerd zijn, vallen vooral onder het kwantitatief waterbeheer. Het betreft ecosysteemingrepen voor de waterbeheersing, in samenhang met natuurbeheer en de sociaal-ecologische infrastructuur. Building with nature-projecten zijn hier een voorbeeld van.
• In het kwalitatief waterbeheer worden NbS toegepast in de vorm van hybride natuur of geheel door de mens gecreëerde biota. Als innovatieve eco-technologie voor de waterkwaliteit zijn NbS echter een zeer controversieel begrip. Goed beschouwd is biologische waterzuivering namelijk niets anders dan een verzameling met natuur gecreëerde, en vaak ook in de natuur gebaseerde zelfreinigingsprocessen. Door de eeuwen en culturen heen vinden NbS voor de waterkwaliteitsbeheersing overal ter wereld toepassing.
• NbS voor klimaatadaptatie in het stedelijk ecosysteem komen in een stroomversnelling. Urban solutions, blue-green cities, de natuurlijke stad, ze worden vooral gekenmerkt door een optelsom van gecreëerde ‘eco-enclaves’ in stedelijke gebieden, met het oog op zowel de kwantitatieve als de kwalitatieve waterbeheersing en de gunstige neveneffecten daarvan.

Bij al deze ingrepen, maatregelen en projecten onder de NbS-innovatieparaplu in het waterbeheer, duiken dezelfde systemische tekortkomingen op:

• de grondbeginselen van de systeemecologie [12] worden onvoldoende nageleefd;
  
  
• holistisch systeemdenken en reflectie op menselijk handelen [4] ontbreken vrijwel geheel;
  
  
• een kijk op mens-natuurrelatie en het ecogedrag vanuit de ecofilosofie [1] is niet gangbaar.

Deze tekortkomingen weerspiegelen het nog onvolgroeide karakter van NbS. Er is meer mogelijk.

Transitierichting
Uit het voorgaande volgt dat het huidige NbS-begrip en het gros van de toepassingen in het kwadrant linksonder in afbeelding 2 thuishoren. Typische kenmerken zijn de eenzijdige mensgerichtheid van het ontwerpend systeem en de oppervlakkig ecologische insteek bij het te bewerken of ontwerpen ‘natuurlijk’ systeem. Deze zeer algemene typering biedt tegelijk ook een wegwijzer naar meer excellentie in NbS. Meesterwerk betekent ontwerpen in volledige harmonie met de natuur (zie tabel 1, afbeelding 2). Interessant zijn NbS-uitzonderingen op de huidige stand van de techniek. Het betreft al langer bestaande, op de natuur gebaseerde toepassingen in het waterbeheer die de benodigde transitierichting helder aangeven.

In afbeelding 2 zijn zes van dergelijke casussen ingevuld. De voorbeelden zijn gekozen om een trend te visualiseren. De X-as naar rechts volgend: het concept zuiveringskas/park afgeleid van het Living Machine-ontwerp (in Nederland: Dierenpark Emmen; De Glind; Abdij Koningshoeven); Rijkswaterstaat-projecten ‘Ruimte voor de rivier’ (Rijn, Maas, IJssel); de Waterharmonica (ontwerp Ruud Kampf en Theo Claassen); de Living Machine (ontwerp John Todd, VS); in-stream restoratie (bv Santa Cruz River, Tucson, VS). Deze vijf voorbeelden hebben met elkaar gemeen dat de oorspronkelijke ideeën en ontwerpen afkomstig zijn van vakmensen met een gevorderd natuurbesef en een natuurinclusieve grondhouding. Deze houding vertaalt zich in beter holistisch-ecologisch onderbouwde NbS-ontwerpen.

De meest vergaande casus in de reeks, de Calcutta Wetlands in India, geldt als een uitzondering op de andere voorbeelden in afbeelding 2. Het sluit aan bij een minder bewuste, maar natuurlijk participatieve grondhouding, zoals ook terug te vinden bij natuurvolkeren die minder vervreemd geraakt zijn van hun omgeving.

Conclusie
Wereldwijd is er een breed draagvlak voor op de natuur gebaseerde oplossingen voor urgente vraagstukken, in het waterbeheer en daarbuiten. Het huidige NbS-idee en beleid scoort op twee vlakken, namelijk oplossingsgericht en natuurinclusief denken en handelen. Tegelijkertijd ontbreekt er echter een cruciaal element om de unieke potentie van NbS volledig te realiseren. De meest transformatieve kracht van NbS zal voortkomen uit een ingrijpende sociaal-culturele omwenteling, waarbij de mens–natuurrelatie in een nieuw daglicht wordt geplaatst. De ware uitdaging is systemische innovatie, een op de mens gerichte inspanning om individueel en collectief de ‘ego-fabel’ die mensen zichzelf wijsmaken om te zetten in een nieuwe ecosysteemwijsheid, die nog ontdekt moet worden.

Het huidige NbS-concept is het vertrekpunt voor een doeltreffende transitie naar deze evolutionaire denksprong. Zolang de mensen zich boven de natuur verheven voelt, zullen ze blijven struikelen over de ingeroeste overtuiging dat ze de natuur aan hun grillige wil kunnen onderwerpen. De weg naar innovatieve, veerkrachtige, groene oplossingen is geen rechtlijnige snelweg naar een ondergeschikte natuur. Het is een kronkelend bergpad, een confrontatietocht met diepe kloven in het huidige mens-natuur denken. Pas wanneer deze denkblokkades opgeheven worden en er een draagvlak ontstaat voor holistisch systeemdenken, zal het daadwerkelijk duurzame, op de natuur gebaseerde ontwerptalent tot bloei komen.

Samenvatting
De huidige toepassingen van Nature-based Solutions voor urgente doelstellingen in het waterbeheer zijn nodig, maar onvoldoende. Het NbS-instrument roept de natuur te hulp, maar de natuur zal niet functioneren als dienaar van de mens. De natuur wil de rol vervullen van maat, model en mentor. Er is een transformatie nodig in beeld, relatie en omgang met de natuur om de hooggespannen verwachtingen op NbS-gebied te doen uitkomen. Holistisch systeemdenken biedt de praktische handvatten om deze transformatie operationeel te maken.

REFERENTIES
1. Zweers, W. (1995). Participeren aan de natuur. Utrecht: Jan van Arkel.
2. Barnosky, A. D. et al., (2012). ‘Approaching a state shift in Earth´s biosphere’. Nature, 486, 52-58.
3. Cohen-Shacham, E. et al., (eds) (2016). Nature-based solutions to address global societal challenges. Gland, Zwitserland: IUCN.
4. Davelaar, D. (2021). ‘Transformation for sustainability: a deep leverage points approach’. Sustain Sci, 16, 727-747.
5. Benyus, J. M. (2002). Biomimicry: innovation inspired by nature. New York: HarperCollins.
6. International Union for Conservation of Nature (2024). Nature-based solutions: natuurkracht benutten. https://www.iucn.nl/ons-werk/nature-based-solutions/, geraadpleegd mei 2024.
7. Europese Commissie (2024). Nature-based solutions. https://research-and-innovation.ec.europa.eu/research-area/environment/nature-based-solutions_en?prefLang=nl&etrans=nl geraadpleegd mei 2024.
8. Purvis, B. et al., (2019). ‘Three pillars of sustainability: in search of conceptual origins’. Sustain Sci, 14, 681–695.
9. Schaveling J. et al., (2012). Systeemdenken: van goed bedoeld naar goed gedaan. Academic service.
10. Meadows, D. H. (2008). Thinking in systems: a primer. White River Junction, US: Chelsea Green.
11. Fortuin, N. (2021). ‘Overheersing, rentmeesterschap of holisme? Levensbeschouwing en de relatie tussen mens en water’. Handelingen, 3, 19-28.
12. Odum, E. P. & Barrett, G. W. (2005). Fundamentals of ecology. Belmont, US: Thomson Brooks/Cole.