OPINIE - Waterschappen worstelen met de vraag welke rol zij kunnen spelen bij de transitie naar een regionale circulaire economie. De eerste stappen zijn al gezet, maar er liggen nog onontgonnen kansen. Waterschappen kunnen de waterketen verder sluiten en Organische Stof Hubs realiseren.
Karen Molenaar (Twynstra Gudde), Berend Reitsma (Tauw), Jurgen Ooms (Tauw)
Om die kansen te benutten zijn niet alleen technische innovaties nodig, maar ook nieuwe vormen van samenwerking én een duidelijke visie. Wij roepen waterschapsbestuurders op om in de nieuwe
coalitieakkoorden vast te leggen welke rol hun waterschap wil spelen. Zo profileren waterschappen zich als sleutelspeler in de circulaire transitie.
De transitie naar een duurzame, circulaire economie staat steeds hoger op de agenda, ook bij de waterschappen; op de Waterinnovatiedag in november 2018 was de circulaire economie het centrale thema.
De transitie naar een circulaire economie moet uiteindelijk op regionaal niveau gerealiseerd worden. Zoals de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur aangeeft [1], is de regio het niveau waarop initiatieven van groepen burgers van de grond komen en bedrijven hun circulaire plannen ontvouwen.
Dit leidt al tot steeds meer regionale samenwerking. Bekende voorbeelden zijn Superlocal [3] (winnaar van de Waterinnovatieprijs 2018) en het Strandeiland in Amsterdam [4], waar geëxperimenteerd wordt met nieuwe sanitatie en het lokaal sluiten van voedsel- en materiaalkringlopen.
Technische innovaties
Momenteel zetten de waterschappen al bescheiden, maar concrete stappen op weg naar een regionale circulaire economie. Zo worden in afvalwater aanwezige (grond)stoffen zoals fosfaat, cellulose en humuszuren, steeds vaker teruggewonnen. Er wordt ingezet op de raffinage en opwerking van Kaumera [5] (voorheen NEO Alginaat) en bioplastics en op het optimaal verwaarden van zuiveringsslib [6].
Ook hanteren waterschappen al circulaire criteria bij inkoop en aanbesteding. Maar er zijn ook nog verschillende onontgonnen kansen waarbij het waterschap een belangrijke rol kan vervullen. Twee concrete voorbeelden zijn het verder sluiten van de waterketen en het realiseren van Organische Stof Hubs.
Voorbeeld 1: Sluiten van de waterketen
Om tot een regionale circulaire economie te komen, is inzicht nodig in de vraag naar en het aanbod van grondstoffen in de regio. Water is misschien wel de allerbelangrijkste grondstof. Vanuit haar kerntaak kan het waterschap op de toepassing en verwaarding direct invloed uitoefenen. Zo heeft de extreme droogte van het afgelopen jaar nadrukkelijk duidelijk gemaakt hoe belangrijk het is om water vast te houden, snel afstromen te voorkomen en dus de waterketen beter te sluiten.
De kwaliteit van het effluent van rwzi’s zal in de komende jaren steeds verder verbeteren, onder andere door natuurlijke nazuivering (Kristalbad Enschede)[7] en de op handen zijnde toepassing van technieken voor verwijdering van medicijnresten en microverontreinigingen [8]. Dit biedt kansen om dit water opnieuw te benutten, bijvoorbeeld als gietwater, voor irrigatie of als zwemwater.
Waterschappen kunnen een detailanalyse van de regionale waterketen in hun beheersgebied uitvoeren om inzichtelijk te maken hoe deze beter gesloten kan worden. In een geografisch informatiesysteem (GIS) kunnen de effluentdebieten en lozingspunten van rwzi’s worden gekoppeld aan de gebruiksfuncties van het land en aan een kaart met grondsoorten, waterstanden en neerslagtekorten. Zo komen kansen tot hergebruik letterlijk in beeld.
Voorbeeld 2: Organische Stof Hubs
Bij de transitie naar een duurzame economie ligt het zwaartepunt nu bij het onderwerp klimaat. Op dit terrein stellen waterschappen concrete kortetermijndoelen, zoals energieneutraliteit in 2025. Maar om in 2050 100 procent circulair te zijn, moet er nu al met een heldere visie voorgesorteerd worden. Dit vergt een omslag in denken. Biogas, bijvoorbeeld, wordt nu vooral ingezet als brandstof met het oog op de energiedoelen, maar is in de circulaire economie een waardevolle hernieuwbare grondstof. Dit geldt ook voor andere organische (koolstofhoudende) restproducten, zoals zuiveringsslib en bermmaaisel.
Waterschappen kunnen het initiatief nemen tot het realiseren van modulaire ‘organische-stofhubs’. Dit zijn centra op of nabij de rwzi waarbij naast de eigen organische reststromen ook andere organische reststromen uit de regio – bijvoorbeeld van de Agro- & Food-industrie - worden ingezameld en verwaard, in synergie en samenwerking met gebiedspartners. Een voorloper hiervan is de Slibgisting Externe Afvalstoffen op de energiefabriek Apeldoorn.
Afhankelijk van de kwaliteit van de ingezamelde organische restproducten en de kwaliteit die met de opwerking bereikt kan worden, worden de juiste hernieuwbare producten gemaakt. Denkbaar zijn aansluitingen op het groengasnet en het in de toekomst te realiseren waterstofnet. Hoogwaardige (micro)nutriënten, metalen en zouten worden zoveel mogelijk teruggewonnen. Overblijvende restwarmte (HR-BEC) wordt aangesloten op het warmtenet.
In de toekomst kunnen deze organische-stofhubs fungeren als regionale ‘Power Bank’, waarbij overschotten aan duurzame energie worden omgezet in duurzame energiedragers, zoals waterstof (Power to gas of windgas [9]).
Voorbeeld organische stof hub, voor het verwaarden van organische reststoffen, via een mogelijk samenwerkingsverband in de regio
Samenwerking en sociale innovatie
Waterschappen kunnen de hierboven genoemde kansen niet alléén realiseren. Om de waterketen te sluiten, of organische-stofhubs in te richten, moeten zij samenwerken met andere partijen. De transitie naar een circulaire economie vraagt dan ook niet alleen om technische, maar ook om sociale innovaties. Om vraag en aanbod van grondstoffen op elkaar aan te laten sluiten, moeten overheden en marktpartijen op gelijkwaardige basis met elkaar samenwerken. Traditionele vormen van samenwerking, zoals de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer, voldoen daarbij niet meer. Het concept ‘tweebenig samenwerken’, waarbij mensen met het ene been in de organisatie en met het andere in de buitenwereld staan, kan hierbij van pas komen [10].
De komende jaren zullen waterschappen moeten uitvinden hoe zij, om hun duurzame ambities te realiseren, met andere partijen moeten samenwerken en hierbij risico’s en investeringen moeten delen.
In de watersector ontstaan al nieuwe samenwerkingsvormen die zich richten op het verwaarden en terugwinnen van grondstoffen. Sommige waterschappen zijn aangehaakt bij AquaMinerals voor het verwaarden en de afzet van teruggewonnen grondstoffen uit (afval)water. Ook bestaande organisaties kunnen de omslag maken. Een concreet voorbeeld is HVC waarvan zowel 46 gemeenten voor de verwerking van afval als zes waterschappen aandeelhouder zijn voor de verwerking van slib. HVC, van oorsprong vooral een restafvalverbrander, heeft nu de ambitie om in 2022 een duurzaam grondstoffen- en energiebedrijf te zijn. Daarmee is HVC goed gepositioneerd om bij te dragen aan de regionale circulaire economie.
Een heldere visie
Duidelijk is dat de waterschappen een belangrijke rol hebben bij het realiseren van de regionale circulaire economie. Zij hebben zowel de nodige technisch-specialistische kennis in huis als de bestuurlijke ervaring en samenwerkingsrelaties met gebiedspartijen (landbouw, bedrijven en terreinbeheerders) die nodig zijn om verdergaand en structureel vorm te geven aan de circulaire economie. Aan ambitie is geen gebrek: de waterschappen steunen de nationale doelstelling ‘Nederland circulair in 2050’. Tegelijkertijd worstelen zij met de vraag welke rol zij daarbij precies kunnen en moeten vervullen, en met de vraag wat andere partijen van hen verwachten.
In de handreiking Naar een circulair Nederland [11] beschrijven Tauw en Twynstra Gudde een aantal praktische stappen die regionale overheden kunnen doorlopen om hun ambities op het gebied van circulaire economie in te vullen: visie ontwikkelen, inzicht in grondstoffen, coalities vormen en uitvoeringsprogramma’s opstellen.
De eerste en belangrijkste stap, het ontwikkelen van een visie, verdient extra aandacht. Een heldere visie op de rol die het waterschap in de regio wil en kan vervullen, is nodig om daadwerkelijk uitvoeringskracht te kunnen ontwikkelen en om effectief samen te kunnen werken met andere partijen. Dit voorkomt dat partijen op elkaar blijven wachten, terwijl er juist concrete acties en resultaten nodig zijn om het draagvlak voor de transitie te vergroten.
Wij roepen waterschapsbestuurders op om na de verkiezingen in maart 2019 in de nieuwe coalitieakkoorden een heldere visie op de rol van hun waterschap in de circulaire transitie op te nemen. Welke rol willen zij spelen in de nieuwe samenwerkingsverbanden en coalities die nodig zijn om de circulaire economie van de grond te krijgen? En wat hebben zij hiervoor nodig van andere overheden, bedrijven en burgers?
Door kleur te bekennen en hun eigen rol helder neer te zetten, nodigen waterschappen andere partijen uit om hetzelfde te doen en profileren zij zich als samenwerkingspartner. Samenwerking is zonder twijfel de belangrijkste voorwaarde om komende jaren de ambities van een circulaire economie waar te maken.
REFERENTIES
1. Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (2015). Circulaire economie: van wens naar uitvoering. https://www.rli.nl/publicaties/2015/advies/circulaire-economie-van-wens-naar-uitvoering
2. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2018). Interbestuurlijk programma: extra geld naar maatschappelijke opgaven. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2018/02/14/interbestuurlijk-programma-extra-geld-naar-maatschappelijke-opgaven
3. Tauw (2018). SUPERLOCAL wint Waterinnovatieprijs in categorie circulaire economie. https://www.tauw.nl/actueel/nieuws/superlocal-wint-waterinnovatieprijs-in-categorie-circulaire-economie.html
4. Waternet (2018). Duurzame warmte en nieuwe sanitatie voor Strandeiland. https://www.waternet.nl/innovatie/duurzaamheid/duurzame-warmte-en-nieuwe-sanitatie/
5. Waterschap Rijn en IJssel (2018), Kaumera, Nereda gum, https://www.wrij.nl/thema/actueel/projecten/kaumera/
6. Reitsma, B. (2018). Verwaarden van zuiveringsslib: no regret opstaptechnologie in de Circulaire Economie. https://www.tauw.nl/actueel/blogs/verwaarden-van-zuiveringsslib-no-regret-opstaptechnologie-in-de-circulaire-economie.html
7. Waterschap Vechtstromen, Kristalbad, een schakel tussen stad en land, droog en nat (2017), waterschap. https://www.vechtstromen.nl/buurt/gemeenten/enschede/kristalbad/
8. Hoogheemraadschap van Delfland (2018). Hergebruik van afvalwater. https://www.hhdelfland.nl/ondernemer/innovaties-in-de-praktijk/hergebruik-van-afvalwater-1
9. Wikipedia, Power to gas (2016) https://nl.wikipedia.org/wiki/Power-to-gas
10. Twijnstra Gudde (2018). Tweebenig samen werken. https://www.twynstragudde.nl/tweebenig-samen-werken
11. Tauw en Twynstra Gudde (2018). Naar een circulair Nederland. https://www.tauw.nl/static/default/files/documents/pdf/markacties/Naar%20een%20Circulair%20Nederland.pdf