Erfgoed en klimaatadaptatie: verleden verbinden met de toekomst

De afgelopen maanden werkte ik samen met collega’s aan een boeiend project over klimaatadaptatie en cultureel erfgoed. Een nieuw onderwerp voor mij als natuurwetenschapper. Het is me duidelijk geworden dat cultureel erfgoed een belangrijke rol kan hebben bij adaptatie: het is niet alleen kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatverandering, maar ook een waardevolle bron van inspiratie voor adaptatie.

door Marjolijn Haasnoot

Marjolijn Haasnoot 180 vk Marjolijn HaasnootOok cultureel erfgoed zal gevolgen van klimaatverandering ondervinden en dus zullen er adaptatiemaatregelen moeten worden genomen. Het begint bij een goede voorbereiding, met het in kaart brengen van risico’s en erfgoedwaarden en deze te documenteren. Dit biedt een basis voor keuzes en referentie voor later. Bijvoorbeeld door de opname van cultureel erfgoed in de verdringingsreeks van zoetwatervoorziening bij droogte. Ook kan belangrijk archeologisch erfgoed dan prioriteit krijgen om de juiste watercondities te verzorgen.

Aanpassen van het erfgoed zelf, met behoud van erfgoedwaarden, is een andere manier van adaptatie. Bijvoorbeeld kwetsbare beukenlanen door lindelanen te vervangen, of vloedschotten om gebouwen te beschermen, of door belangrijke collecties niet te bewaren in de (overstroombare) kelder.

Cultureel erfgoed is meer dan materieel erfgoed zoals gebouwen, roerend erfgoed (collecties) en cultuurlandschap en historisch groen. Het gaat ook over immaterieel erfgoed zoals tradities, rituelen en cultuur. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Elfstedentocht, de Nijmeegse vierdaagse, het bloemencorso, of rituelen bij specifieke landschappen. Hoewel niet geheel hetzelfde, is het fíetsen van de Elfstedentocht of het houden van de alternatieve Elfstedentocht op de Weissensee een vorm van adaptatie, namelijk door het erfgoed aan te passen en te verplaatsen in tijd of locatie. En zo kan het vervroegen van de Nijmeegse vierdaagse risico’s op hitte verkleinen.

Op de langere termijn, vraagt verzilting van kustgebieden wellicht om het bedenken van alternatieven of maken van keuzes van locaties voor behoud. En als eerdergenoemde maatregelen niet voldoende of mogelijk zijn, dan is digitaal beleven of het maken van een replica een optie.

Fíetsen van de Elfstedentocht is een vorm van adaptatie

Erfgoed als inspiratiebron voor adaptatie sluit aan bij wat het klimaatpanel IPCC ‘indigenous’ (oorspronkelijk) en lokale kennis noemt. Een belangrijke bron van inspiratie vanuit erfgoed is immers te vinden in hoe we in het verleden met het water omgingen. ‘Leven met Water’ heet de recent gepubliceerde kaart van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. De kaart maakt verdwenen en verborgen watersystemen zichtbaar, zoals natuurlijke laagtes, oude waterlopen, rabattenbos en vloeiweides. Zo kan inzicht in het historische landschap gebruik helpen bij oplossingen voor droogte en wateroverlast.

Maar cultureel erfgoed biedt meer. Zoals verhalen over hoe Nederlanders in het verleden omgingen met water. Leven met water hebben we in het verleden ook gedaan. Dat biedt een aanvullend verhaal op ‘de strijd tegen het water’. Denk bijvoorbeeld aan de terpen, waterlinies en het terugtrekken van Schokland, een voormalig eiland in de Zuiderzee. En zo komen we ook tot een bredere set aan verhalen die helpen verbeelding van adaptatie mogelijk te maken. Lotte Jensen, hoogleraar literatuurwetenschappen en filosoof, noemt dat de mental software, naast de hardware van fysieke maatregelen zoals dijken en zoetwatervoorziening.

Klimaatadaptatiebeleid voor cultureel erfgoed staat nog in de kinderschoenen. Cultureel erfgoed is dan ook een nieuw thema in de Nationale Adaptatie Strategie, die in 2026 verschijnt. Erfgoed verdient aandacht bij klimaatadaptatie, zowel om ervoor te zorgen dat cultureel erfgoed niet alleen het verleden vertegenwoordigt, maar ook de sleutel biedt voor een duurzame toekomst.

Marjolijn Haasnoot is onderzoeker klimaatadaptatie bij Deltares en Universiteit Utrecht en schrijft een column in het vakblad. Dit is haar laatste bijdrage.