Vlamingen worden geboren met een baksteen in hun maag, zegt Marijke Huysmans. Dus, hoe zorg je ervoor dat zij openstaan voor de noodzaak van infiltreren en vasthouden van water? De professor grondwaterhydrologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) over oplossingen voor het grote grondwatertekort in Vlaanderen en de overeenkomsten en verschillen met Nederland.
door Hans Klip
Hoe verhoog je de grondwaterstanden in Vlaanderen het meest? Met minder oppompen of meer infiltratie? Deze kwestie peilde Marijke Huysmans onlangs op haar blog Grondwatermythes. Ruim 70 procent van de deelnemers aan de poll kozen voor het tweede antwoord. Zij hebben het bij het rechte eind, schrijft Huysmans. “Een verhoging van de grondwatervoeding met 20 procent door meer infiltratie leidt tot een gemiddelde verhoging van de grondwaterstanden in ondiepe watervoerende lagen die elf keer zo groot is als bij een verlaging van de grondwateronttrekkingen met 20 procent.”
Vanwege de vlotte en begrijpelijke manier waarop ze de ontwikkelingen bij grondwater duidt, doen Vlaamse media vaak een beroep op Huysmans. Zij is professor grondwaterhydrologie aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB) en heeft daarnaast een deeltijdaanstelling aan de KU Leuven (zie kader). Net als in ons land is droogte een toenemend probleem in Vlaanderen; in het voorjaar was zelfs sprake van code oranje. Ondanks de regenval van de laatste tijd zijn de grondwaterstanden bij 61 procent van de meetpunten laag of te laag voor de tijd van het jaar, volgens metingen begin juli door de Vlaamse Milieumaatschappij. Een maand eerder ging het zelfs om 85 procent.
Eind juni was u een van de vier experts die waren uitgenodigd voor een hoorzitting van het Vlaams Parlement over de droogteproblematiek. Hoe ging het?
“Ik wist vooraf niet wat ik moest verwachten, want het was voor mij de eerste keer. Het was erg interessant. We hebben de huidige toestand en de noodzakelijke maatregelen toegelicht om beter met de droogte in Vlaanderen om te gaan. De commissieleden toonden veel belangstelling. Bij alle politieke partijen leek er een ‘sense of urgency’ te zijn om dit probleem aan te pakken. Vanuit mijn expertise heb ik ervoor gepleit dat grondwater zijn natuurlijke functie als buffer terugkrijgt. We hebben in Vlaanderen nu een groot grondwatertekort.”
'Het is een momentopname, maar we zien de afgelopen vier jaar wel dat het aandeel van lage tot zeer lage grondwaterstanden erg groot is'
Waarom zijn de meeste grondwaterstanden in Vlaanderen op het ogenblik laag tot zeer laag?
“Het is een momentopname, maar we zien de afgelopen vier jaar wel dat het aandeel van lage tot zeer lage grondwaterstanden erg groot is. Periodes van aanhoudende droogte zoals in dit voorjaar, hebben dus een duidelijke impact. Het gaat om het ondiepe grondwater, met een peil tot maximaal tien meter onder het maaiveld. Het diepere grondwater is veel stabieler en reageert niet zo sterk op droogte.”
In Nederland zien we duidelijke verschillen tussen regio’s. Geldt dat ook bij jullie?
“Ja, de hoeveelheid beschikbare grondwater verschilt sterk tussen Vlaamse regio’s. In de Kempen bijvoorbeeld bestaat de ondergrond uit honderden meters zand; ideaal om water in op te slaan. Hier wordt uiteraard erg veel drinkwater opgepompt. Ook in Limburg is er een aantal goede ondiepe en diepere aquifers. In Oost- en West-Vlaanderen bevindt zich veel klei in de ondergrond, dus daar is de situatie moeilijker.”
Welke maatregelen voor grondwater heeft u in het Vlaams Parlement bepleit?
“Wij moeten vooral mikken op maatregelen voor de lange termijn. Bij oppervlaktewater wordt in een tijd van aanhoudende droogte captatieverboden (oppompverboden, red.) uit beken en sloten afgekondigd. Bij grondwater zijn noodmaatregelen minder zinvol. Dit water kan tijdens droogte juist een bron zijn voor industrie, landbouw, natuur en huishoudens. We moeten ervoor zorgen dat in een natte periode voldoende water kan infiltreren en daarna goed wordt vastgehouden in de ondergrond. Daarnaast is het zaak om meer in te zetten op het hergebruik van regenwater en gezuiverd afvalwater.”
'Vlaanderen is helaas kampioen van verharding, beton en asfalt, nog veel meer dan Nederland en Duitsland'
Waarom komt de functie van grondwater als buffer momenteel niet goed uit de verf?
“Vlaanderen is helaas kampioen van verharding, beton en asfalt, nog veel meer dan Nederland en Duitsland. Daardoor komt veel te veel water in de riolering terecht in plaats van in de bodem en het grondwater. Dit speelt ons bij droogte enorm parten. De oplossing is niet verder verharden en bepaalde wijken ontharden. Dat is politiek een moeilijke en trage discussie, want wij worden geboren met een baksteen in onze maag. We zouden in ieder geval standaard op zo’n manier huizen moeten bouwen en wegen aanleggen, dat regenwater kan infiltreren. Dit kan perfect met infiltratiegrachten, infiltratiestroken en wadi’s.”
Hoe zit het met de afvoer van water?
“Vanwege de landbouw zijn er overal drainagegrachten om overtollig water af te voeren. Het is belangrijk dat we inzetten op minder en slimmer draineren. Wij kunnen veel meer peilgestuurde drainage toepassen, zodat er alleen wordt afgewaterd als het nodig is. Jullie zijn daarmee beduidend verder. Ik verwacht dat wij de komende jaren hierbij grote stappen gaan zetten. Boeren beseffen ook wel dat massaal ontwateren hen niet ten goede komt.”
Marijke Huysmans meet samen met een collega de doorlatendheid van de rivierbodem om beter de interacties tussen grondwater en rivieren te kwantificeren.
Welke positieve ontwikkelingen ziet u nu al?
“In de landbouw en industrie wordt afvalwater steeds vaker hergebruikt. Infiltratievoorzieningen worden gebruikelijker in nieuwe wijken en verkavelingen. Ook wapent de drinkwatersector zich beter tegen droogte. Er zijn dus al mooie projecten, maar het moet meer en sneller dan nu. Het helpt daarbij niet dat de bevoegdheden voor water op veel niveaus liggen. Een sterkere sturing op Vlaams niveau is wenselijk. Deze versnippering is niet iets specifiek Belgisch. Je ziet dit in veel landen, ook in Nederland.”
'Wij zijn vooral bang dat we bij langdurige droogte geen oppervlaktewater kunnen opnemen, want dan raakt de drinkwatervoorziening in sommige regio’s in de knel'
Bij een hoge watervraag tijdens droogte zit de Nederlandse drinkwaterwinning uit grondwater aan zijn limiet. Is dat in Vlaanderen ook het geval?
“Het drinkwater komt in Vlaanderen voor 50 procent uit grondwater en voor 50 procent uit rivieren en kanalen en in Wallonië zelfs voor 80 procent uit grondwater. Bij ons is echter juist het drinkwater uit oppervlaktewater gevoeliger voor droogte. We zijn zeer afhankelijk van de Maas of eigenlijk het deel van het water uit deze rivier dat gaat naar het Albertkanaal (kanaal tussen Antwerpen en Luik, red.). Als het peil hier laag is, kan er natuurlijk minder water uit worden gehaald. Het drinkwater uit grondwater komt voornamelijk uit diepe grondwaterlagen, waarop droogte weinig invloed heeft. Zo’n 20 procent wordt gehaald uit putten die ondieper dan vijftig meter zijn, maar ook hierbij komen drinkwaterbedrijven niet echt in de problemen. Wij zijn vooral bang dat we bij langdurige droogte geen oppervlaktewater kunnen opnemen, want dan raakt de drinkwatervoorziening in sommige regio’s in de knel.”
U onderzoekt samen met uw collega’s bij VUB met behulp van computermodellen hoe grondwater in Vlaanderen zich gaat gedragen. Hoe ziet u de toekomst, gezien de klimaatverandering?
“Een goede maar helaas ook lastig te beantwoorden vraag. In Vlaanderen worden enerzijds drogere zomers en anderzijds nattere winters verwacht. Je zou zeggen dat het laatste goed nieuws is, omdat het grondwater normaliter vooral wordt gevoed in de wintertijd. Maar tegelijkertijd gaan de peilen in de zomers wel dalen. Volgens sommige klimaatscenario’s zal er globaal meer grondwatervoeding zijn, volgens andere is het tegenovergestelde het geval. We zijn er dus nog niet uit welke richting het opgaat. Maar met wat in deze periode van vier droge jaren te zien is, vrees ik toch dat de scenario’s die wijzen op minder grondwatervoeding dichter bij de werkelijkheid liggen.”
'Ik heb van Nederlandse collega’s gehoord dat ons vergunningenbeleid en registratiesysteem bij grondwaterwinningen beter is'
Wat doet Vlaanderen volgens u beter dan Nederland?
“Ik heb van Nederlandse collega’s gehoord dat ons vergunningenbeleid en registratiesysteem bij grondwaterwinningen beter is. Wij hebben een goed zicht op welke partijen waar en hoeveel grondwater oppompen. Ook hebben we een grondwaterstandsindicator en jullie niet. Deze indicator geeft iedere maand min of meer realtime de situatie in heel Vlaanderen aan. In Nederland bestaat dat wel voor sommige provincies of waterschappen, maar er is geen tool voor het hele land. In sommige regio’s zijn de meest recente data zelfs van maanden geleden. Wat betreft water en grondwater kunnen we erg veel van elkaar leren.”
Is er veel wetenschappelijk contact over en weer?
“Ik zie een grote toenadering tussen Belgische en Nederlandse collega’s. We werken bij VUB steeds meer samen met jullie onderzoeksinstellingen, zoals KWR. Ik ben bijvoorbeeld in september spreker bij een event van Nederlandse droogteonderzoekers, geleid door Niko Wanders. Bij Belgische bijeenkomsten van hydrologen nodigen we vaak Nederlandse wetenschappers uit. De kruisbestuiving is heel interessant.”
Al haar activiteiten — onderzoek, onderwijs en maatschappelijke dienstverlening — hebben te maken met grondwater, zegt prof. dr. ir. Marijke Huysmans. Zij is werkzaam bij de vakgroep grondwaterhydrologie aan de Vrije Universiteit van Brussel en heeft daarnaast een deeltijdaanstelling aan de KU Leuven. De Brusselse vakgroep is sterk internationaal gericht; zo heeft Huysmans momenteel een project in Bolivia lopen. De laatste jaren is de focus komen te liggen op droogte en grondwater in Vlaanderen. Huysmans en haar collega’s zijn vooral bezig om met computermodellen te voorspellen hoe grondwater zich gaat gedragen.MEER INFORMATIE
CV Marijke Huysmans op website VUB
Video Marijke Huysmans over grondwatertekort in Vlaanderen
Blog Grondwatermythes
Vlaamse grondwaterstanden op 6 juli