De populaire medicijnen carbamazepine en oxazepam komen in oppervlaktewater regelmatig in te hoge concentraties voor en dat is een risico voor het waterleven. Zij worden vooral door huishoudens op het riool geloosd. Dit blijkt uit het eerste systematische onderzoek naar de aanwezigheid van psychofarmaca in Nederlands oppervlaktewater.
Het gaat hierbij om geneesmiddelen die worden voorgeschreven om psychische aandoeningen te verbeteren of te stabiliseren. Het onderzoek is verricht door wetenschappers van onder andere een aantal universiteiten en het RIVM.
Jurjen Luykx
“In geen ander land worden aspecten van water zo netjes gereguleerd en gemeten”, zegt Jurjen Luykx, psychiater bij GGNet en onderzoeker bij Universiteit Maastricht. “In die zin hebben we een van de meest volledige studies tot nu toe verricht.”
Veel stoffen beneden detectieniveau
De boodschap van het onderzoek is volgens Luykx tweeledig. “Bij veel psychofarmaca wordt de detectielimiet niet bereikt. De concentraties van deze geneesmiddelen in oppervlaktewater zijn dus zo laag dat we ze niet kunnen aantonen. Dat is supermooi omdat de kans op schade in dat geval kleiner is dan wanneer hogere concentraties worden gemeten.”
Dit geldt volgens Luykx echter niet voor de angstremmer oxazepam en voor carbamazepine, een medicijn tegen epilepsie en bipolaire stoornissen. “Tijdens de ruim duizend metingen die we verspreid over het land hebben uitgevoerd, kwamen de concentraties van beide op verschillende momenten te hoog uit. Dat levert een potentieel gevaar op voor het waterleven.”
De resultaten bij deze twee stoffen werden wel verwacht, omdat zij veel worden voorgeschreven in Nederland. Ook fluoxetine dat behoort tot de antidepressiva, is vaak gedetecteerd. “Daarvan vonden we echter geen bewijs van te hoge concentraties.”
Risico voor vissen en andere waterdieren
Onderzoeker Caroline Moermond van het RIVM wijst in het persbericht over het onderzoek erop dat rioolwaterzuiveringen slechts een deel van de psychofarmaca kunnen verwijderen. Gemiddeld wordt ongeveer 60 procent van de oorspronkelijk actieve ingrediënten uit het water gehaald, al is er wel een grote variatie van 1 tot 100 procent.
'Psychofarmaca beïnvloeden het gedrag van organismen in water, waardoor ze agressiever of juist passiever kunnen worden'
Moermond: “Om die reden vormen carbamazepine en oxazepam op sommige plaatsen een risico voor organismen in het water, zoals vissen en kleine kreeftjes. Psychofarmaca beïnvloeden het gedrag van deze organismen, waardoor ze agressiever of juist passiever kunnen worden. Dat kan uiteindelijk weer effect hebben op meerdere voedselketens.”
Voor drinkwater is er geen gevaar, benadrukt Luykx. “De zuiveringsmethoden van de drinkwaterbedrijven zijn erg effectief bij het verwijderen van psychofarmaca. Alleen bij oppervlaktewater is er een probleem, ook al worden de technieken bij rioolwaterzuiveringen steeds beter.” Hierbij speelt mee dat de moleculen van psychofarmaca relatief lastig uit water te halen zijn in vergelijking met de moleculen van andere medicijnresten, zo vonden Moermond, Luykx en hun collega’s in het onderzoek.
Huishoudens belangrijkste bron
Het initiatief voor de studie ging uit van een groep psychiaters die zijn aangesloten bij diverse universiteiten en organisaties in de geestelijke gezondheidszorg. Luykx: “Wij hebben contact gezocht met het RIVM en zijn tot een leuke samenwerking gekomen. Dankzij het RIVM kregen we toegang tot de data over oppervlaktewater in het Waterkwaliteitsportaal.” Deze informatie is in het onderzoek gecombineerd met gegevens uit het Genees- en hulpmiddelen Informatie Project van Zorginstituut Nederland.
'We hebben specifiek gekeken naar wat er bij het ziekenhuis uitgaat aan psychofarmaca. Dat blijkt relatief beperkt te zijn'
Er is ook gekeken naar hoe psychofarmaca in oppervlaktewater belanden. Hiervoor is gebruikgemaakt van gedetailleerde data van rioolwaterzuivering Winterswijk van Waterschap Rijn en IJssel. “We hebben specifiek gekeken naar wat er bij het ziekenhuis in deze gemeente uitgaat aan psychofarmaca. Dat blijkt relatief beperkt te zijn. De meeste psychofarmaca komen vanuit huishoudens terecht in oppervlaktewater.”
Nog weinig aandacht voor duurzaamheid in geneeskunde
Meer dan een miljoen Nederlanders gebruiken psychofarmaca, vertelt Luykx. “We zitten hiermee op een redelijk gemiddeld niveau voor Westerse landen. Zo’n 140.000 mensen gebruiken oxazepam en 30.000 mensen carbamazepine.”
De Maastrichtse onderzoeker vindt dat in de geneeskunde veel meer aandacht moet komen voor duurzaamheid, biodiversiteit en klimaat. “Als behandelaars denken we nu eigenlijk alleen aan de patiënt voor ons in de spreekkamer. Wat zijn de effecten en bijwerkingen van een medicijn?” Dat blijft volgens Luykx het belangrijkste. “Tegelijkertijd zouden we ook moeten kijken naar de mogelijkheid van het inzetten van een alternatief voor een veel voorgeschreven medicijn, met minder schade voor het milieu. Of naar het sneller afbouwen van een geneesmiddel, als dat medisch verantwoord is.”
Luykx geeft oxazepam als illustratie. “Dit medicijn kan bijvoorbeeld worden gebruikt als slaapmiddel. Veel patiënten weten niet dat het middel dan na drie à vier weken niet meer effectief is. Er is dus een stukje laaghangend fruit in de spreekkamer. Met gesprekken over zulke aspecten en goede richtlijnen is veel verbetering mogelijk.”
LEES OOK
De onderzoekers hebben over hun bevindingen geschreven in het artikel Presence and effects of quantifying levels of psychotropic agents in surface. Dit artikel is in de huidige vorm een preprint en wordt momenteel door experts beoordeeld voor publicatie in een wetenschappelijk blad.
H2O Actueel (okt. 2020): Onderzoek Deltares en RIVM naar medicijnresten in oppervlaktewater
H2O Vakartikel (nov. 2020): Nieuwe studie bevestigt: medicijnresten zijn een risico voor waterkwaliteit